نیازهای پژوهشی در حوزه علوم و معارف قرآن
•
مطالبی که در این نوشتار انعکاس یافته، شامل سه قسمت مفاهیم بنیادی، انواع و طبقه بندی نیازها برای نظریه پردازی، نوآوری و نقد در زمینه علوم و معارف قرآن است.
1. مفاهیم بنیادی
برخی از مهم‌ترین مفاهیم اساسی در زمینه بایستههای نظریه پردازی و نوآوری و نقد در حوزه علوم قرآنی به قراری است که اینک بیان می شود:
الف. نظریه پردازی: در تعریف آن آمده است: «ارایه نظریه علمی جدید که محصول مطالعه و پژوهش روشمند و برخوردار از وجاهت و سطح علمی بوده، دارای مبانی، فرضیه و دلایل کافی و ساختار علمی منطقی باشد»(آیین نامه برگزاری کرسی های نوآوری و نظریه پردازی، ماده1).
ب. نوآوری: در تعریف نوآوری آمده است: «نوآوری به ارایه روشمند هرگونه نظریه، دیدگاه، رویکرد و بحث علمی جدید در ساحات و سطوح مختلف اطلاق می شود».(همان).
تبصره: اگر چه درباره نوآوری و نظریه پردازی ابهاماتی وجود دارد؛ اما احساس عمومی این است که نوآوری مثل بیان این گزاره است که مراد از «لایمسه الا المطهرون» این است که جز فرشتگان به وحی دسترسی ندارند؛ اما نظریه مانند بیان این گزاره است که معنای هر واژه و تعبیر قرآنی عبارت معنایی است که معهود عرب حجاز عصر نزول بوده است.
با توجه به این دو مثال به نظر می رسد، اشتراکات و تفاوت های آن دو از این قرار است:
نظریه و نوآوری در این جهات با هم اشتراک دارند:
اولاً، هر دو نوآوری اند و پیش تر از سوی کسی مطرح نشده اند.
ثانیاً، هر دو بر ادله ای مبتنی است.
ثالثاً، هر دو پیش فرض هایی دارد.
رابعاً، هر دو نتایجی دارد.
خامساً، تحقیق در هر دو روشمند است: از مواجهه با مسئله و بیان فرضیه و گردآوری اطلاعات و پردازش آنها شروع می شود و به یک گزاره علمی منتهی می گردد.
مهم ترین تفاوتی که میان نظریه و نوآوری وجود دارد، این است که نوآوری کم دامنه، اما نظریه پردامنه است. به این ترتیب نوآری از این جهت یک نمونه و مصداقی از نمونه ها و مصادیقی است که یک نظریه در تفسیر آنها بیان شده است.
ج. نقد: در تعریف آن آمده است: «نقد استقصاء مستدل، متقن و مستند مجموعه محاسن و معایب یک مکتب، نظریه و نظر یا اثر علمی در مسیر ابطال یا تکمیل آن با رعایت ادبیات رشته علمی مربوط و منطق و اخلاق نقد که از چارچوب نظری و ساختار علمی روشن برخوردار باشد»(همان).
د. علوم قرآنی: مراد از علوم قرآنی هر علمى است که موضوع آن خصوص قرآن یا اجزا و یا متعلقات آن است؛ مانند تاریخ قرآن، اخلاق در قرآن، اسباب نزول و مانند آنها. به این ترتیب مطلق تاریخ یا اخلاق به جهت آن که موضوع آنها اعم از قرآن است، جزو علوم قرآنی دانسته نمىشود.
2. انواع نظریه پردازی، نوآوری و نقد
مهم ترین موارد نظریه پردازی، نوآوری نقد به این قرار است:
الف. بنیادى: غرض از بنیادى آن است که نتایج آن به جنبه نظری دارد و به گسترش مرزهاى دانش می انجامد؛ نظیر عرفی بودن زبان قرآن، موافق نزول بودن ترتیب آیات در سوره ها، عرب عصر نزول بودن مخاطبان قرآن.
ب. کاربردى: مراد از کاربردى آن است که نتایج آن جنبه عملی و اجرایی دارد و به بهینه ساختن وضعیت چیزى کمک کند؛ نظیر: تأثیر آواى قرآن کریم بر کاهش درد بیماران بعد از اعمال جراحى شکم، ارزیابى میهمانى در جامعه کنونى از دیدگاه قرآن و حدیث، علل انحرافات جنسى در بین جوانان.
ج. تطبیقی: مقصود از تطبیقی آن است که دو چیز اعم از مکتب، اثر، شخصیت، نظریه، واقعه و جز آنها با هم مقایسه شوند و جهات اشتراک و افتراق آنها احصاء و تجزیه و تحلیل گردد و آن اقسام دارد که برخی از مهم ترین آنها عبارت اند از:
میان رشته ای (ناظر به موضوعات مشترک میان قرآن و علوم)، مانند: طمأنینه در قرآن و روان شناسی؛ و تاریخی (بررسی تاریخی یک موضوع یا نظریه در بستر تاریخی)؛ نظیر: پیشینه تاریخی تأویل قرآن.
د. نقدی: چنان که آمد، منظور از نقد آن است که محاسن و معایب یک مکتب، اثر، شخصیت، نظریه، واقعه و جز آنها احصاء و تجزیه و تحلیل گردد. ردّ شبهات را می توان ذیل این قسم قرار داد
3. طبقه بندی نیازهای حوزه های نظریه پردازی، نوآوری و نقد
مهم ترین نیازها در زمینه علوم و معارف قرآن از این قرار است:
3. 1. بنیادی: برخی از مهم ترین بخش های حوزه بنیادی از این قرار است:
الف. روش تحقیق در علوم قرآن: در حوزه روش تحقیق قرآن چندان پژوهش در خوری نشده است و برخی از مهم ترین نیازها در این زمینه عبارت اند از: روش کاربردی کردن معارف قرآنی، روش تحقیق کاربردی در در زمینه معارف قرآنی، روش تحقیق تطبیقی و مقایسه ای در زمینه علوم و معارف قرآن، بررسی روش های تحقیق خاورشناسان در زمینه قرآن.
ب. علوم قرآن: در حوزه علوم قرآن بسیاری از موضوعات کهن هست که همچنان محل بحث و نزاع علمی است؛ نظیر: اعجاز قرآن، تحریف قرآن، بطون قرآن، ناسخ و منسوخ قرآن، حجیت ظواهر قرآن، ترجمه قرآن.
ج. تاریخ علوم قرآن: بررسی تاریخ هر علمی کاشف بسیاری از حقایق مغفول است. در تاریخ یک علم این موضوعات مطرح است: بررسى تاریخى تعریف علم و مهم‌ترین مباحث آن، معرفى تفصیلى اولین و مهم‌ترین آثار به ترتیب تاریخى، تعریف مهم‌ترین مصطلحات علم به ترتیب تاریخى، بررسى تاریخى طبقهبندى علم، بررسى تاریخى شاخههاى علم. نظیر: تاریخ علم عدم تحریف قرآن؛ تاریخ علم اسباب نزول؛ تاریخ علم ناسخ و منسوخ؛ تاریخ امثال قرآن؛ تاریخ قصص قرآن؛ تاریخ علم اسباب نزول قرآن؛ تاریخ علم غریب قرآن؛ تاریخ علم محکم و متشابه؛ تاریخ علم تأویل قرآن؛ تاریخ علم ظاهر و باطن قرآن؛ تاریخ علم تجوید قرآن؛ تاریخ علم رسم القرآن.
د. معارف قرآن: این حوزه شامل هر موضوعی که بتوان آیاتی را درباره اش یافت، فرا می گیرد؛ مانند: زن در قرآن، انسان در قرآن. بسیاری از نیازهایی که در ادامه یاد می شود، زیر مجموعه همین حوزه است؛ اما نظر به اهمیت آنها به طور مستقل می آید.
هـ. تاریخگذارى قرآن: مراد از تاریخگذاری تعیین تاریخ نزول است و آن یا در خصوص یک سورة کامل است و یا در خصوص آیه یا آیاتی خاص. بایستههای پیشنهادی: سورههاى مکى، تاریخ گذاری سوره بقره، تاریخ گذاری سوره آل عمران، تاریخ گذاری سوره توبه، تاریخگذارى آیات ولایت، تاریخگذارى آیات صلاة، تاریخگذارى آیه مباهله، تاریخگذارى آیه تطهیر، تاریخگذارى آیات زکات، تاریخگذارى آیات ناسخ و منسوخ.
و. قرآن و جاهلیت: نظر به این که قرآن به زبان و فرهنگ عرب عصر نزول سخن گفته است، دانش ها و عناصر فرهنگی و جغرافیایی آنان در آیات قرآن بازتاب یافته است. بررسی هریک از دانش ها و عناصر فرهنگی و جغرافیایی به شناخت بهتر آموزه های قرآنی کمک می کند؛ نظیر: نجوم جاهلی در قرآن؛ جغرافیای انسانی در قرآن؛ جغرافیای گیاهی در قرآن؛ جغرافیای جانوری در قرآن؛ جغرافیای طبیعی در قرآن؛ جغرافیای تاریخی در قرآن؛ سنن سیاسی در قرآن؛ سنن نظامی در قرآن؛ سنن اقتصادی در قرآن.
ز. قرآن و شبهات: قرآن و شبهات خاورشناسان، قرآن و شبهات وهابیان، قرآن و شبهات قرآنیان.
ح. قرآن و مباحث جدید: بسیاری از موضوعات هست که در قرآن در خصوص آنها به صراحت سخنی نرفته است؛ اما می توان دیدگاه قرآن درباره آنها استخراج و استنباط کرد. تحقیق در زمینه این موضوعات دشوارتر از موضوعاتی است که در قرآن به صراحت از آنها سخن گفته شده است. راه تحقیق این موضوعات در قرآن این است که نخست، تمام ابعاد و اجزاء و جزئیات موضوع شکافته شود و مجهولات و سؤالات مربوط به آنها معین گردد و آنگاه کلیدواژه هایی که می تواند محقق را به آیات مربوط راهنمایی کند، معین شود و آن آیات گردآوری و پاسخ مجهولات و سؤالات با تأمل بر روی آنها استنباط گردد. این حوزه شامل استنباط نظر قرآن درباره مباحث جدید و یا تعارض ظاهری قرآن با این مباحث می شود؛ نظیر: قرآن و مدرنیته(تجدد)، قرآن و هرمنوتیک، زبان قرآن، تاریخ گذاری قرآن، معناشناسی قرآن، تفسیر تاریخی یا ترتیب نزولی قرآن، مردمسالاری در قرآن؛ تحزّب در قرآن؛ انتخابات در قرآن؛ مشاوره در قرآن؛ ولایت فقیه در قرآن؛ مدرنیته در قرآن؛ سکولاریسم در قرآن؛ پلورالیسم در قرآن؛ آزادی در قرآن؛ بانکداری در قرآن؛ بیمه در قرآن؛ شبیه سازی در قرآن.
ط. معناشناسى واژگان قرآن: مراد از معناشناسی واژگان قرآن عبارت شناخت معنای تاریخی و توصیفی آنهاست. برخی از واژگانی که کاربرد قابل ملاحظه ای در قرآن دارند و می تواند مورد پژوهش قرار گیرد، از این قرار است: آیه، ارض، اسلام، اللَّه، امت، امر، ایمان، بینه، تقوا، توکل، حق، حکم، خیر، دنیا، دین، ذکر، ذنب، ربّ، رحمت، رسول، سبیل، سماء، شرک، شیطان، صدق، صلح، ضلالت، ظلم، عبادت، عذاب، علم، عمل، فسق، فضیلت، قرآن، قلب، قوم، کتاب، کذب، کفر، مثل، مشیت، مغفرت، موت، ناس، نبى، نذیر، نزول، نعمت، نفس، نور، ولى، هدایت، یوم.
3. 2. تطبیقی
برخی از موضوعات و مسائل هست که در دو چند رشته یا مقطع تاریخی مورد بحث قرار گرفته اند. بررسی جهات اشتراک و افتراق آنها و یا تأثیر و تأثر آنها می تواند به تولید دانش و نوآوری بیانجامد. مهم ترین بخش های این حوزه از این قرار است:
الف. قرآن و ادیان: قرآن و نسخ شریعت ها، قرآن و تعامل با ادیان، قرآن و عهدین، قرآن و اوستا، قرآن و اپانیشادها، آفرینش جهان در قرآن و عهدین؛ اخلاق در قرآن و عهدین؛ انفاق در قرآن و عهدین؛ جن در قرآن و عهدین؛ جهاد در قرآن و عهدین؛ حکومت در قرآن و عهدین؛ خدا در قرآن و عهدین؛ دعا در قرآن و عهدین؛ دنیا در قرآن و عهدین؛ رجعت در قرآن و عهدین؛ روح در قرآن و عهدین؛ سعادت و شقاوت در قرآن و عهدین؛ فرشتگان در قرآن و عهدین؛ گناه در قرآن و عهدین؛ محبت در قرآن و عهدین؛ معاد در قرآن و عهدین؛ نماز در قرآن و عهدین؛ تأویل متشابهات در اسلام و یهود و مسیحیت؛ عبادت در قرآن و عهدین؛ معجزه در قرآن و عهدین؛ ذکر در قرآن و عهدین؛ حجاب در قرآن و عهدین؛ جنگ و صلح در قرآن و عهدین؛ مبدأ و معاد در قرآن و اوستا؛ ابلیس در قرآن و اوستا.
ب. قرآن و شیعه و سنی: میان شیعه و اهل سنت در بسیاری از جهات تاریخی، کلامی و فقهی اختلاف نظر وجود دارد و در بسیاری از جهات نیز اتفاق نظر. مقایسه موضوعات قرآنی میان منابع شیعی و سنی ارزشمند است. گاهی نیز مفسران شیعی و سنی از تفاسیر یکدیگر بهره برداری کرده یا دیدگاه های یکدیگر را به نقد کشیده اند. بررسی تطبیقی میان آنها دستاوردهای نوی به همراه دارد؛ نظیر: اسرائیلیات در تفاسیر شیعه و سنى؛ بررسى تطبیقى روایات تفسیرى شیعه و سنى؛ بررسى مقایسهاى مباحث اجتماعى المیزان و المنار؛ بررسی تطبیقی تبیان شیخ طوسی و جامع البیان طبری.
ج. تأثیرات عصرى در تفاسیر: مفسران در تفسیر قرآن بسیار متأثر در دانش ها و مقتضیات عصر خود بوده اند. شناخت دانش ها و متقضیات عصر مفسر و میزان تأثیرپذیری او در تفسیر قرآن مفید به نظر می رسد؛ نظیر: تأثیرات عصرى در تفسیر تبیان؛ تأثیرات عصرى در تفسیر المنار؛ تأثیرات عصرى در تفسیر جواهر القرآن.
د. قرآن و علوم قدیم: در علوم قدیم نظیر کلام، فلسفه، عرفان، فقه، اصول فقه، نحو و بلاغت برخی موضوعاتی که در قرآن نیز آمده، بحث شده است؛ نظیر: سعادت انسان از نگاه قرآن و فلسفه؛ سوگند در قرآن و شعر جاهلى؛ حروف مقطعه و علم الحروف؛ کرامت در قرآن و عرفان؛ زهد در قرآن و حدیث و تصوف.
هـ. قرآن و علوم جدید: برخی بر این باورند که در آیات قرآن از پاره ای از حقایق علمی معاصر سخن رفته است و بنابراین از حقایقی سخن گفته شده است که عرب عصر نزول به آنها آگاه نبوده و انسان معاصر بر اثر پیشرفت علوم به فهم آنها نائل آمده است. البته در مقابل نیز برخی بر این باورند که پاره ای از آیات قرآن با دستاوردهای علمی معاصر سازگاری ندارد؛ به همین روی اثبات یا رد چنین دیدگاه هایی در گرو بررسی تطبیقی علوم جدید و آیات مربوط است؛ نظیر: قرآن و نجوم معاصر؛ قرآن و زیستشناسى؛ قرآن و جامعهشناسى؛ قرآن و زمینشناسی؛ قرآن و روان شناسی؛ قرآن و حقوق؛ قرآن و اقتصاد؛ قرآن و علوم سیاسی؛ جوان در قرآن و حدیث و روانشناسى؛ جهان در قرآن و علم؛ مردم سالارى در قرآن و غرب؛ قرآن و سکولاریسم؛ گریه در آیات و روایات و روانشناسى؛ بهداشت در قرآن و حدیث و پزشکى؛ نظم در قرآن و حدیث و مدیریت؛ هجرت در در قرآن و حدیث و جامعهشناسى؛ تمدن در قرآن و حدیث و جامعهشناسى.
3. 3. کاربردی
در این حوزه لازم است گردآورى اطلاعات براى تبیین موضوع به روش میدانى و گردآورى اطلاعات به منظور ارزیانى و ارایه راهحلها به شیوه کتابخانهاى باشد.
این حوزه به واقع زیرمجموعه حوزه معارف قرآن تلقی می شود که نظر به اهمیتش به طور مستقل مطرح می گردد. بایستههای پیشنهادی، نظیر: رسم عزادارى ائمه(ع)؛ رسم پوشش؛ رسم سیاحت و گردش؛ اخلاق مطبوعاتى؛ رسم ورزش؛ رسم تبلیغ دین؛ رسم دعا؛ رسم زیارت؛ فعالیت سیاسى؛ رسم تحزّب؛ خرافات؛ مدگرایى؛ اخلاق شهروندى؛ اوقات فراغت؛ استبداد سیاسی؛ نوگرایى در زندگی؛ سرگرمى، کاربردی کردن قرآن، قرآن و جوانان، قرآن و مطبوعات، قرآن و خانواده، قرآن و بهداشت، قرآن و محیط زیست، قرآن و آشوب های اجتماعی، قرآن و تهاجم فرهنگی، قرآن و تجمل، قرآن و مدگرایی