مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

متنی که اینک ملاحظه می کنید، دفاعیه خانم مریم باقری از پایان نامه خود با عنوان «خاستگاه فرهنگی تشبیهات و تمثیلات قرآنی» است که به راهنمایی اینجانب نگارش شده و به تاریخ شنبه ششم مهر ماه در دانشگاه قم ان شاء الله دفاع خواهد شد.

گفتنی است که این پایان نامه یکی از مواردی بود که سرگذشت تلخی را از سر گذراند. ابتدا آقابالاسری را برای آن تعیین کرده بودند؛ اما به یاری خداوند و مقاومت و پی گیری اینجانب این رفتار غیر قانونی و غیر اخلاقی تصحیح شد. گوشه ای از سرگذشت آن را می توانید در اینجا مطالعه فرمایید.

قبل از هر چیز حمد و ثنای پروردگارم را به جا می­ آورم که مرا توفیق داد از خرمن دانش استادان ارجمند خوشه ای برچینم. عرض سلام و وقت بخیر دارم خدمت کلیه استادان و حاضران گرامی و تشکر می کنم خصوصا از استاد راهنمای ارجمندم جناب استاد نکونام که با راهنمایی های گسترده و مشفقانه و صبورانه خود، مرا در تحقیق و نگارش پایان نامه مدد نمودند. همین طور از ناظر محترم محتوایی سرکار خانم دکتر حسنی و ناظر محترم شکلی جناب آقای دکتر تجری که زحمت نظارت و داوری پایان نامه ام را تقبل کردند.

موضوع پایان نامه اینجانب، «خاستگاه فرهنگی تشبیهات و تمثیلات قرآنی» است. غرض از تحقیق حاضر پاسخ به این سئوال بوده است که تشبیهات و تمثیلات قرآن از چه زمینه های فرهنگی سرچشمه گرفته است. چنان که آشکار است،‌ در گونه های تصویری زبان نظیر تشبیه و تمثیل کوشش می شود، مفاهیم انتزاعی و عقلی در قالب صور حسی و مادی آشنا و مشهود مخاطبان ریخته شود تا آن مفاهیم برای مخاطبان به آسانی و روشنی فهمیده شود. به کار گیری تشبیه و تمثیل از مهمترین و مؤثرین راه­هایی است که متکلم را در انتقال مفاهیم پیچیده و دیریاب یاری می­رساند. این مهم از طریق نزدیک کردن معانی و مفاهیم به اشیاء و امور حسی صورت می­گیرد. در قرآن کریم با بهره­گیری از تشبیهات و تمثیل­ها به توضیح و تبیین هرچه بیشتر مفاهیم معنوی، عقیدتی، انسانی و اخلاقی پرداخته شده است.

ارتباط تشبیه ها و تمثیل­های قرآن با فرهنگ عصر پیامبر(ص)، از گذشته کمابیش مورد توجه بسیاری از مفسران و قرآن­پژوهان بوده است. از جمله،‌ در زمینه ارتباط تشبیهات قرآن با فرهنگ عربی، تنها «واجدة مجید الأطراقچی» در کتاب «التشبیهات القرآنیُة والبیئة العربیة» به صورت مستقل، به این موضوع پرداخته و تشبیهات و تمثیلات مرتبط با فرهنگ عربی را با ذکر توضیح و استناد به اشعار عرب، عرضه نموده است. سید محمّد علی ایازی نیز در کتاب «قرآن و فرهنگ زمانه» به صورت پراکنده، به رابطه­ی تشبیهات و تمثیلات قرآن با فرهنگ زمانه اشاره نموده است. همین طور، حسن رضا رضایی نیز در کتاب «بررسی شبهات قران و فرهنگ زمانه» به صورت مختصر، در دو عنوان مجزا به رفع شبهه­ی اقلیمی بودن تشبیهات و تمثیلات قرآن پرداخته است؛ امّا تا­کنون، نوشتاری به صورت مستقل و گسترده، به خصوص در زبان فارسی، به بررسی خاستگاه تشبیهات و تمثیلات قرآنی، پرداخته نشده است.

پایان نامه حاضر با موضوع خاستگاه تشبیهات و تمثیلات قرآنی بر آن است که زمینه­های پیدایش تشبیهات و تمثیلات قرآن کریم را واکاوی و بررسی ­­کند. بررسی این زمینه­ها در نه فصل به این شرح صورت گرفته است:

در فصل اول، پاره از مباحث کلی مربوط به پایان نامه مانند تعریف موضوع، پیشینه موضوع و سئوالات و فرضیات تحقیق آمده است.

در فصل دوم، تشبیهات قرآنی با خاستگاه تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است که عبارت اند از: تشبیه زنان خائن به زنان نوح و لوط، تشبیه زنان نیکوکار به آسیه و مریم، تشبیه مشرکان قریش به اصحاب ابرهه.

در فصل سوم، تشبیهات قرآنی با خاستگاه دینی با این موضوعات بررسی شده است: تشبیه مردم در قیامت به مستان‏، تشبیه رباخوار به مس شده شیطان‏، تشبیه شکل خوراک جهنمیان به سرهای شیاطین، تشبیه بت پرستان به سرگردان بیابان ساخته شیطان، تشبیه زندگی دنیا به بازی بیهوده، تشبیه آدمیان در قیامت به دوندگان به سوی بت­ها‏.

در فصل چهارم، تشبیهات قرآنی با خاستگاه تمدنی با عناوین ذیل مورد بررسی واقع شده است: تشبیه عهدشکنی به پنبه کردن رشته­ها‏، تشبیه کوه­ها در قیامت به پشم حلّاجى شده‏، تشبیه آسمان در قیامت به فلز گداخته‏، تشبیه خوراک جهنمیان به مس گداخته، تشبیه آسمان در قیامت به طومار در هم پیچیده‏، تشبیه زیبایی پسران و زنان بهشتی به سنگ های زیبا، تشبیه بلندی شعله‏هاى جهنم به بلندی قصر، تشبیه استقامت جهادگران به ساختمان محکم، تشبیه هدایت الهی به روشنایی چراغ درون چراغدان، تشبیه خلقت اولیه انسان به سفال.

در فصل پنجم، تشبیهات قرآنی با خاستگاه جغرافیایی بررسی شده است که عبارت­اند از: تشبیه شرک ورزی به سقوط از بالا‏، تشبیه تکبر به بلندی کوه ها، تشبیه شدت برپایی قیامت به جاری شدن کوه ها‏، تشبیه تحمل تکلیف به تحمل کوه، تشبیه موج بلند به بلندى کوه‏، تشبیه اعمال کافران به سراب‏، تشبیه حق و باطل به آب زلال و کف بى‏دوام‏، تشبیه مددخواهی از بتان به دست دراز کردن به آب دست نیافتنی، تشبیه اعمال کافران به دریاى ظلمت‏، تشبیه اعمال کافران به خاکستر در باد، ‏تشبیه کشتی ها به کوه­ها.

در فصل ششم، تشبیهات قرآنی با خاستگاه جانوری و دام داری با این مباحث مورد بررسی قرار گرفته است: تشبیه سراسیمگی زمان قیامت به ملخ­هاى سرگردان‏، تشبیه ناتوانی بت به مگس، تشبیه بت پرستی به خانه عنکبوت، تشبیه ناشکری به پارس سگ، تشبیه بی­اعتنایی کافران به آواز برای چارپایان‏، تشبیه صداى ناهنجار به عرعر خر، تشبیه نفرت کافران از مواعظ قرآن به فرار خران از شیران، تشبیه عالمان بی­عمل به خران بارکش‏، تشبیه امر محال به درآمدن شتر از سوراخ سوزن، تشبیه بلندی شعله­های جهنم به شتران زردمو.

در فصل هفتم، تشبیهات قرآنی با خاستگاه گیاهی و کشاورزی با این عنوان­ها بررسی گردیده است: تشبیه حق به درخت استوار و باطل به درخت بى‏ریشه‏، تشبیه بهشت به باغ، تشبیه پیکرهای مرده به نخلهاى افتاده‏، تشبیه خرابه ها به علوفه­های خشک انباشته‏، تشبیه باغ سوخته به زمین سیاه،‌ تشبیه انفاق در راه خدا به تبدیل دانه به خوشه هفتصد دانه، تشبیه انفاق در راه خدا به باغ ثمربخش، تشبیه انفاق برای دنیا به کشت توفان زده، تشبیه انفاق ریایی به دانه بر سنگ سخت افشاندن، تشبیه انفاق ریایی به باغ آتش گرفته، تشبیه زندگی دنیا به گیاهان رو به خشکی، تشبیه قابلان هدایت به زمین حاصل­خیز و غیرقابلان به زمین شوره زار، تشبیه پیروان پیامبر(ص) به جوانه‏هاى بالنده‏، تشبیه زنان به کشتزار‏، تشبیه دنیا به کشتزار‏، تشبیه هلال ماه به شاخه خرما.

در فصل هشتم، تشبیهات قرآنی با خاستگاه بازرگانی بررسی شده است که عبارت اند از: تشبیه نعمت به کالا، تشبیه ضلالت به تجارت بی سود.

در فصل نهم، تشبیهات قرآنی با خاستگاه برده داری با این عنوان ها بررسی شده است: تشبیه بت به برده ذلیل و خدا به مالک توانا، تشبیه بت به برده معیوب و خدا به مالک توانا‏، تشبیه بت به برده و خدا به مالک‏، تشبیه بت پرست به برده چندمالکی و موحد به برده یک مالکی.

     بررسی ها در این تحقیق نشان می دهد که تشبیهات و تمثیلات از ابزارهای به نمایش درآوردن مفاهیم اعتقادى و به تصویر کشیدن معارف عقلى به شمار می رود. تشبیهات و تمثیلات قرآنی با ایجاد مشابهت و همگونى میان امور و اشیاى محسوس و معهود مخاطبان، به معانى تجسم می­بخشند تا از رهگذر آن معانی قرآنی هرچه بیش­تر به فهم و ادراک مخاطبان قرآن نزدیک­تر گردد. قرآن کریم، در قالب تشبیهات و تمثیلات نغز و شیرین خود، صحنه‏ها و چشم اندازهاى بدیعى را با مناسب‏ترین واژه‏ها ترسیم نموده، به گونه‏اى که آدمى خود را مشاهده کننده تصاویرى زنده و پویا احساس مى‏کند. قرآن به وسیله یک رشته الفاظ مجرد و بى‏آلایش آنچنان تصاویرى را نقش مى زند و نمایش مى‏دهد که قلم نقاشى و دوربین عکاسى از ترسیم همانند آن عاجز مى­ماند. تشبیهات قرآنى همیشه بر مخاطب تأثیر روانی خاصی را بر جای می­گذارند که این ناشى آگاهی خداوند از پنهانى‏هاى روان بشرى است‏.

پنهان نماند که در قرآن از طریق تشبیهات و تمثیلات هرگز باورها و سنت های باطل را نظیر بت پرستی و برده داری را تأیید نکرده؛ بلکه از آنها برای فهماندن معانی عالیه بهره برده است. نیز در قرآن اگرچه از تشبیهات و تمثیلاتی استفاده شده است که برای عرب حجاز عصر پیامبر(ص) شناخته شده و آشنا بوده،‌ اما چنان نیست که آنها برای دیگر عصرها و اقوام غیر قابل فهم باشد. منتها اقوام و اعصار دیگر باید به فرهنگ قوم و عصر پیامبر(ص) آشنایی داشته باشند تا بهتر بتوانند به مقاصد قرآن راه ببرند.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بعد التحریر: این پایان نامه با موفقیت دفاع شد و به آن نمره نوزده با درجه عالی به آن تعلق گرفت. سر انجام بعد از تلخکامی های بسیاری که ارباب تعصب برای او و اینجانب فراهم آوردند، با عاقبت خوش پایان پذیرفت.