مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

آنچه اینک ملاحظه می کنید، گزارش و نقد پایان نامه کارشناسی ارشد خانم مریم یوسفی در رشته علوم قرآن و حدیث با عنوان «تجلی اسماء و صفات و افعال الهی در سوره های قرآن» است که به راهنمایی دکتر محمد کاظم شاکر و مشاورت دکتر رضیه سادات سجادی تحقیق و نگارش شده است و در روز چهارشنبه سوم مهر در واحد خواهران دفاع می شود.

1. چکیده

خدامحوری از ویژگی های قرآن کریم است تا آنجا که اسماء، صفات و افعال خدای متعال به طور چشمگیری در سوره های قرآن منعکس شده است. این پایان نامه با روشی جدید به بررسی تجلی اسماء و صفات و افعال الهی در سوره های قرآن پرداخته است و هدف از آن این است که اوّلاً نشان دهد، هر یک از سوره ها به چه وجه یا وجوهی، ذات الهی را متجلی ساخته اند و ثانیاً، رابطه آنها با موضوع یا موضوعات سوره به چه صورت است.

از بررسی سوره های مکی و مدنی چنین حاصل می شود که سوره های مکی با این که تعداد بیشتری از سوره ها را دربرگرفته اما نام جلاله "الله" در این سوره ها کمتر از سوره های مدنی به کار رفته است، در عوض نام "رب" و "اله" در این سوره ها بیشتر آمده است. در بقیه موارد، یعنی تعداد صفات و ضمایر و افعال، سوره های مکی آمار بیشتری از سوره های مدنی دارد و تنها فعل های نهی هستند که در هر دو گروه به طور یکسان به کار رفته است.

در این میان سوره ای که ارتباطی بین صفات و موضوعات آن وجود نداشته باشد دیده نشد حتی سوره هایی که صفاتی در آنها نبوده، موضوعات سوره با صفت رحمن و رحیم ابتدای سوره مرتبط است.

2. سئوال ها و فرضیات تحقیق

در زمینه سئوالات این پژوهش آمده است که آن به طور عمده به 4 پرسش زیر پاسخ دهد:

1) مناسبت اسماء و صفات خداوند تنها با آیه یا مجموعه آیات یک موضوع است یا با سوره نیز مربوط است؟

2) چه تفاوت هایی بین اسماء و صفات خداوند در سور مکی و مدنی وجود دارد؟

3) روش قرآن در تعلیم اسماء و صفات به مردم چگونه است؟

4) افعال خداوند در هریک از سور قرآن کریم چگونه انعکاس یافته است؟

و فرضیات آن از این قرار بیان شده است:

1) اسماء و صفات خداوند با خود سوره نیز مرتبط بوده و نقش مهمی در وحدت سوره ها دارد.

2) در سور مکی با وجود این که سوره های بیشتری نسبت به سور مدنی وجود دارد؛ اما تعداد نام های خداوند نسبت به سور مدنی کمتر بوده و از نظر صفات، می توان گفت صفات زوج در سور مدنی بیشتر و صفات تنها در سور مکی بیشتر است.

3) در مورد هر موضوع مطرح شده در آیات صفاتی بیان شده است که با آن مرتبط است.

4) به جای نام ها و صفات خداوند، بیشتر از افعال غائب و متکلم مع الغیر در سور استفاده شده است.

3. بررسی سوره علق به عنوان نمونه

در این پایان نامه،‌ درباره هریک از سوره های قرآن موضوعات یکسانی مطرح شده است که اینک برای نمونه به معرفی موضوعات مطرح در سوره علق پرداخته می شود:

الف. اسماء و صفات و افعال خدا: اسماء: «الله»(2بار)؛ «ربّ»(3بار)؛ صفات:‌ «الأَکرَم» به صورت مفرد؛ «الرَّحمن الرَّحیم» به صورت زوج؛ موصولات: «الذی»(2بار)؛ افعال ماضی غائب، «خَلَقَ»(2بار) و «عَلَّمَ»(2بار) و مضارع غایب: «یری»(1بار) و مضارع متکلم مع الغیر: «لَنَسفَعَن» و «سَنَدعُ».

ب. موضوعات سوره: 1) دستور قرائت و تلاوت بر پیامبر(ص)؛ 2) سخن از آفرینش انسان با عظمت از یک قطعه خون بی ارزش؛ 3) تکامل انسان در پرتو لطف و کرم خداوند و آشنایی او به علم و دانش و قلم؛ 4) طغیان انسان هایی ناسپاس با وجود موهبت و اکرام فراوان الهی؛ 5) مجازات کسانی که مانع هدایت مردم و اعمال نیک هستند.

ج. نمای کلی سوره: خداوند در این سوره بر پیامبر(ص) امر می کند به این که قرآن را که به وحی خدا نازل می شود تلقی کند.

1) حکمت خداوند در خلق انسان از گوشت و خلقت کامل او و بسط قدرتش بر بسیاری از موجودات

2) آموزش بیان به انسان و افاضه نعمت های فراوان که او را بر بسیاری از ساکنان زمین قدرت داد.

3) غفلت انسان از این نعمت‌ها زمانی که خود را بی‌نیاز دانست و به استکبار پرداخت.

د. نکات صفت «الاکرم» در این سوره: 1) کرم یعنی عطا کردن آنچه خواسته طرف مقابل است و هر عطایی منتهی به خداست. 2) بزرگتر از جهت کرامت، پس هر نعمتی از جانب او می رسد یا اینکه او اختراع کرده بوجود آورده و یا اینکه او تسبیب اسباب آن را فراهم کرده و راه وصول به آن را آسان نموده است.

پروردگار تو کسی است که عطایش فوق عطای هر کس دیگر است. چون هر کس دیگر که به تو عطایی می کند به استحقاق می کند؛ ولی پروردگارت بدون استحقاق عطاء می کند؛ علاوه بر این، عطای دیگران هم عطای اوست و بالاخره هر عطایی به او منتهی می شود.

هـ. ارتباط صفت «الأکرم» با موضوعات سوره: موضوعاتی که در سوره مطرح شده اند همه بیانگر و مرتبط با صفت «الأکرم» می باشند. از جمله: 1) نعمت القاء قرآن به پیامبر(ص) و دستور به تلاوت و قرائت آن. 2) نعمت آفرینش انسان از موجودی بی ارزش 3) نعمت آشنایی انسان با علم و دانش و قلم 4) نعمت های مادی که خداوند در اختیار انسان قرار داده و او ناسپاسی و طغیان نموده است.

بیان همه ی این ها در واقع گسترش معنای آیه ی «و ربک الأکرم» می باشد که تمام این نعمت ها را خداوند بدون استحقاق عطا نموده است به طوری که غیر او نمی تواند مانند او عطا کند.

4. نقد

برخی از مهم ترین نکاتی در نقد این پایان نامه می توان گفت، از این قرار است:

1. علیرغم این که در این پایان نامه تلاش گسترده ای به حجم 480 صفحه صورت گرفته و یکایک سوره های قرآن به ترتیب نزول از علق تا توبه مشابه آنچه درباره سوره علق گزارش شد، بررسی گردیده، نظر بر این که بر یک تئوری علمی مشخصی بنیان نهاده نشده، هیچ نتیجه علمی درخور توجهی از آن حاصل نشده است.

در این پایان نامه به طور عمده، آماری از کاربرد اسماء و صفات و افعال الهی در سوره ها به دست داده شده و مقایسه ای صورت گرفته، بدون این که درباره آن، تجزیه و تحلیلی صورت بگیرد و نتایج علمی ارزشمندی از آنها استخراج شود.

برای نمونه گفته شده است که صفات خدا در فلان سوره و یا سوره های مکی یا مدنی فلان تعداد است؛ اما بیان نشده که چرا چنین است و چه نکاتی از رهگذر آن دانسته می شود؟

یا گفته شده است که صفات خدا گاهی به صورت زوج و گاهی به صورت فرد آمده؛ اما توضیح داده نشده است که زوج یا فرد بودن صفات خدا چه نکته ای را می فهماند؟

یا گفته شده است،‌ گاهی افعال منسوب به خدا به صورت غایب و گاهی به صورت متکلم است؛ اما توضیح داده نشده است که چرا چنین است و چه نتایجی بر آن مترتب می گردد؟

یا گفته شده است که ضمایر راجع به خدا با فلان فراوانی به صورت متصل یا منفصل یا مفرد یا جمع و یا غایب یا حاضر به کار رفته؛ اما هرگز تحلیل نشده که چرا چنین است و چه نتایجی بر این تفاوت ها و ارقام ترتب می یابد؟

به وضوح ملاحظه می شود، هرگز اطلاعات گردآوری شده، بر اساس،‌ یک پیش فرض علمی صورت نگرفته و هرگز معنادار نشده و هیچ نتیجه ای را به بار نیاورده است. این در حالی است که صرف به دست دادن آمار و تحلیل و نتیجه گیری نداشتن از آن هیچ ارزش علمی ندارد. به این ترتیب، این تحقیق کاری پرزحمت و کم فایده یا بی فایده به نظر می رسد.

2. در استخراج موضوعات سوره، به نحو ذهنی و کلی گویانه، کوشش شده است، یک مفاهیم کلی استخراج و معرفی گردد؛ حال آن که هیچ یک از سوره های قرآن به نحو کلی و مستقل از شرایط و مقتضیات تاریخی نازل نشده است و لذا اگر ما خواسته باشیم،‌ به استخراج موضوعات هر سوره بپردازیم، باید نظارت مضامین سوره را به آن شرایط و مقتضیاتی که موجب نزول سوره شده است، مورد توجه قرار دهیم.

برای مثال سوره علق، به این سبب نازل شده بود که ابوجهل، رئیس وقت قریش که از او به «فرعون این امت» تعبیر می کردند، آنگاه که از بعثت پیامبر(ص) آگاه شده و نمازگزاردن او را در کنار خانه کعبه مشاهده کرده بود، در مقام تکذیب و جلوگیری از نمازگزاردن او برآمده بود. به این ترتیب، موضوع اصلی سوره علق، امر پیامبر(ص) به ادامه اقامه نماز در کنار خانه کعبه است. حال آن که در این پایان نامه، این موضوع اصلی، مورد غفلت واقع شده است.

3. در نحوه ارتباط دهی صفات خدا به موضوع یا موضوعات سوره نیز رویکرد ذهنی و کلی گویانه و مبتنی بر ادعایی نادرست دنبال شده است. ادعا این بوده است که صفات خدا در وحدت سوره مربوط نقش دارد؛ به علاوه توضیح داده نشده است که چرا و چگونه صفات خدا در وحدت سوره نقش دارد؟

این در حالی است، آنچه آیات یک سوره را در کناره هم می نشاند، هرگز صفات الهی نیست؛ بلکه شرایط و مقتضیات بیرونی زمان و مکان نزول آن سوره است. شرایط و مقتضیات بیرونی نیز معمولاً متعدد و متنوع بوده اند و لذا موضوعات سوره های قرآن نیز تعدد و تنوع پیدا کرده است؛ به همین رو،‌ اساساً، در پی وحدت موضوعی سوره های قرآن بودن، منحرف شدن از واقعیت سوره های قرآن است و لذا نتیجه ای که از رهگذر ارتباط دادن همه آیات قرآن به یک یا چند موضوع ذهنی حاصلی می شود، جز تکلف و تذوق و خیال بافی دانسته نمی شود.

برای مثال، چنان که ملاحظه می شود، محقق خواسته است، تمام آیات سوره علق را بر محور صفت «اکرم» متحد سازد؛ بدون این که توضیح داده شود، این صفت، به چه دلیل انتخاب شده و سایر صفات رها گردیده است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

بعد التحریر: این پایان نامه با موفقیت دفاع شد و نمره هجده و نیم با درجه عالی به آن تعلق گرفت.