مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

متنی که اینک ملاحظه می کنید، دفاعیه آقای سید مهدی میرجعفری کارشناسی ارشد علوم قرآن و حدیث دانشکده اصول دین قم از پایان نامه اش با عنوان «جغرافیای جانوری در قرآن» است که به راهنمایی اینجانب به پایان رسیده و ان شاء الله پنج شنبه هفته جاری دفاع خواهد شد.

قبل از هر چیز حمد و ثنای پروردگارم را به جا می­ آورم که مرا توفیق داد تا با بضاعت ناچیز خود وبهره مندی از دانش استادان ارجمند ، این پژوهش را به انجام برسانم.

 عرض سلام و ادب و خیر مقدم خدمت کلیه استادان محترم و دانشجویان عزیز که در این جلسه حضور دارند. در ابتدا بر خود لازم می دانم از جناب آقای دکتر نکونام که با مسئولیتی بی نظیر و دلسوزانه و بسیار بیشتر از وظایف استاد راهنما، با راهنمایی های گسترده، مشفقانه و صبورانه خود، مرا در تحقیق و نگارش پایان نامه یاری نموده و تا آخرین لحظات اتمام این پژوهش از هیچ کمکی دریغ نورزیدند، تشکر و قدردانی ویژه داشته باشم. همچنین از جناب آقای دکتر خلیلی، داور محترم که قبول زحمت کرده و پایان نامه این حقیر را مطالعه فرمودند تا از نکات و تذکرات ارزشمند خودشان مرا بهره مند سازند، تشکر و قدردانی می کنم. همین طور از نماینده تحصیلات تکمیلی که در این جلسه حضور به هم رساندند، تشکر می نمایم. از دوستان عزیز و دانشجویان گرامی نیز که در این جلسه علمی شرکت نمودند، سپاس گزاری می کنم.

موضوع این پژوهش «جغرافیای جانوری درقرآن» است. غرض از تحقیق حاضر پاسخ به این سئوال بوده است که آیا عرب حجاز عصر نزولِ قرآن، با جانوران مذکور در قرآن آشنایی داشتند؟ و اگر آشنایی داشتند، این آشنایی چگونه حاصل شده است؟ و در قرآن به چه قصد و غرضی از آن  جانوران سخن به میان آمده است؟

در اهمیت وضرورت بحث، همین قدر کافی است که بدانیم قرآن با تکیه بر امور و اشیاء شناخته شده عرب حجاز عصر پیامبر(ص)نازل شده و فهم صحیح ما از آیات قرآن درگرو آشنایی با آن امور و اشیاء است. برای مثال، قرآن از حیوانات، گیاهان، لوازم و اشیائی سخن گفته است که از نظر اعراب شناخته شده بوده اند. بنابراین با تحقیق درباره جغرافیای جانوری درقرآن می توان به فهم بهتری از آیات قرآن دست یافت و دریافت که عرب عصر نزول با چه جانورانی آشنا بودند و در قرآن از آن ها به چه مناسبتی یادشده است. به این ترتیب فایده تحقیق حاضر نظری است و منجر به گسترش مرز دانش تفسیر می شود.

در این پژوهش ابتدا آیاتی که در آنها به اسامی  جانواران به صورت صریح اشاره شده، جمع آوری شدند، سپس در شش فصل در موضوعات چارپایان اهلی، جانوران وحشی، پرندگان، حشرات، خزندگان، ماهی ها و دوزیستان بررسی گردیدند. در هر فصل ابتدا تعابیر قرآنی مربوط به هر جانور با استناد به نظر واژه شناسان و ارباب لغت بررسی شده و سپس به شواهد شناخته بودن آن حیوان یا جانور برای عرب حجاز عصر نزول قرآن اشاره شده و در انتها مناسبت یاد کرد آن حیوان در قرآن مطرح گردیده است. از آنجا که آیات مربوط به جانوران در قرآن تاکنون با چنین رویکردی مورد بررسی قرار نگرفته است، می توان جنبه نوآوری این تحقیق را همین رویکرد جدید برشمرد.

پایان نامه حاضر با موضوع جغرافیای جانوری درقرآن بر آن است که شواهد شناخته بودن جانوران مذکور در قرآن برای عرب حجاز عصرنزول و همچنین غرض قرآن از ذکر جانوران را بررسی ­­کند. بررسی این موارد در هفت فصل به این شرح صورت گرفته است:

در فصل اول، با عنوان کلیات، برخی مباحث بنیادی و کلی مربوط به پایان نامه مانند تعریف موضوع، سئوالات و فرضیه های تحقیق، هدف تحقیق، ضرورت انجام تحقیق و پیشینه آن بررسی شده است. همچنین درباره دو اصطلاح جغرافیا و جانور مطالبی آمده است.

در فصل دوم، جغرافیای حیوانات اهلی قرآن بررسی شده است که عبارت اند از: چارپایان، شتر، گاو و گوساله، گوسفند و بز، الاغ، استر، اسب و سگ.

در فصل سوم، با عنوان جغرافیای جانوران وحشی قرآن این حیوانات میمون، خوک، شیر، گرگ و فیل بررسی شده است.

در فصل چهارم، با نام جغرافیای پرندگان در قرآن پرندگانی چون، بلدرچین، کلاغ و هدهد بررسی شده است.

در فصل پنجم، جغرافیای جانوری حشرات قرآن، بررسی گردیده است که عبارت اند از: زنبور عسل، مورچه، پروانه، ملخ، عنکبوت، شپش، پشه و مگس.

در فصل ششم، جغرافیای جانوری خزندگان در قرآن تنها خزنده مذکور در قرآن یعنی مار بررسی شده است.

در فصل هفتم، تحت عنوان جغرافیای ماهی ها و دوزیستان دو مورد ماهی و قورباغه بررسی شده است.

بررسی ها در این تحقیق نشان می دهد که جانوران مذکور در قرآن، برای عربِ حجاز عصر نزول شناخته شده بوده اند و این جانوران در همان مناطقی که عرب حجاز عصر نزول سکنی داشتند، می زیستند و یا در مناطقی که به آن ها آمد و شد و سفرهای تجاری و غیر تجاری داشتند، با این حیوانات آشنا شده بودند.

گفتنی است که اغراض ذکر جانوران مذکور در قرآن حسب مورد عبارت اند از: الف. تذکیر؛ یعنی این که مخاطبان به نعمت های الهی توجه داده و به سپاسگزاری از آن ها برانگیخته شوند. ب. تشبیه و تقریب به ذهن؛ به این منظور که معانی عالیه به مخاطبان رساتر فهمانده شود. ج. تشریع؛ یعنی حکم شرعی مربوط به آن حیوانات بیان گردد. د. تضمین: در مواردی هم به در ضمن یک ماجرا و حکایت آمده اند؛ بدون این که هیچ یک از اغراض پیش گفته مورد نظر بوده باشد. 

به امید آن که توانسته باشم، قدم هایی کوچک در راه  بهره مندی از هدایت های قرآن برداشته باشم.

با تشکر از سعه صدر حضار گرامی