مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

متنی که اینک ملاحظه می کنید، سئوال و پاسخی است که ناظر به پست قبلی با عنوان « مروری تاریخی و انتقادی بر نظریه ابوزید در زمینه گفتاری بودن قرآن» مطرح شده است. من پاسخ های خودم را به طور مزجی در لابه لای سئوالاتی آورده ام که که از من شده است.

********************************

ضمن تشکر از زحمات شما و سپاس بابت تلاش علمی بی وقفه تان

با مطالعه متن اخیر، سوالات زیر به ذهن حقیر خطور کرد که تقاضای پاسخ و تبیین ان ها را از جنابعالی دارم:

 جنابعالی در متن فرموده اید:

نویسنده بر این باور است که تمام واژگان قرآن به همین معانی شرعی معهود، پیش از نزول قرآن به کار می رفته و البته اندک تغییراتی در تنها پدید آمده، اما این موجب تغییر ماهیت تنها نشده است. 

در اینصورت نظر شما در مورد واژگان صلات و ... که معنای قبل از نزول ان ها با معنای بعد از نزول متفاوت است، چیست؟

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

من نیز عرض سلام و ادب و آرزوی طاعات و عبادات شما را از خدای بزرگ دارم و از لطف شما نیز ممنونم. اما در پاسخ عرض می کنم:

چنان که عرض شد، واژگان شرعی به همین معنای شرعی قبل از بعثت پیامبر(ص) هم به کار می رفته است. یعنی صلاة عبارت از عملی مشتمل بر قیام و قعود و رکوع و سجود و ذکر بوده است. تنها تفاوتی که بعد از بعثت پیامبر(ص) کرده، تغییراتی بوده است که آن حضرت در نماز ایجاد کرده است، نظیر تبدیل نماز دو رکعتی به چند رکعتی و یا افزودن حمد در آن.

********************************

جنابعالی در متن فرموده‌اید:

در قرآن ویژگی‌هایی به نام بطون و متشابهات که در سایر کلام‌های عرب نباشد، وجود ندارد و لذا جهتی ندارد که ما زبان قرآن را به عرف خاص بدانیم. به‌خصوص آن‌که در زمان پیامبر(ص) نه دانش و حرفه خاصی که عامه مردم به آن ناآشنا باشند و نه طبقه خاصی به نام عرفا و فلاسفه و مانند آنان بوده است.

درحالی‌که جنابعالی در مقالات قبلی مثلاً برای واژه شرک در (واعبدالله و لاتشرکوا به شیئا) ، بطون مختلفی برشمرده‌اید. چگونه آن را با این جمله خودتان، تبیین می‌نمایید؟ همچنین با احادیث مختلفی که پیرامون معانی باطنی قران حرف زده‌اند، چه می‌کنید؟ آیا همه آنها جعلی است؟

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 عرض من این بود که قرآن هیچ تفاوت زبان شناختی با زبان عرب عصر نزول نداشته است و این منافاتی ندارد که:

اولاً، با این که قرآن نظیر هر کلامی از لوازم عقلی برخوردار باشد. آنچه که درباره لوازم عقلی «لا تشرکوا به شیئاً» به نقل از علامه طباطبایی آوردم، در تأیید این است که لوازم عقلی آیات به عنوان بطون قرآن قابل انتساب به قرآن است؛ اما معانی بی ربط و آسمان و ریسمانی را نمی توان به قرآن نسبت داد؛ چرا که مصداق تفسیر به رأی پیدا می کند و مورد نهی واقع شده است.

احادیثی نیز که در زمینه بطون قرآن آمده، اجمال دارند و در آنها هیچ توضیحی داده نشده است که مراد از بطون قرآن چیست؛ لذا حجیت و قابلیت استناد ندارند و به استناد آنها نمی توان، مفاهیمی را به عنوان بطون قرآن به آیات قرآن نسبت داد. البته پاره ای از این روایات که به طرز تکلف آمیزی، آیات را بر ائمه(ع) یا دشمنان ایشان تطبیق کرده و آنها را بطون آیات برشمرده اند، جعلی است و از سوی غالیان جعل شده است که ائمه(ع) آنها را لعن کرده و از اخذ روایات آنان نهی فرموده اند.

ثانیاً، منافاتی ندارد با این که قرآن نظیر هر کلام دیگری بر اثر گذشت زمان و فقد قرائن و تطور معانی الفاظ در پاره ای از آیات دچار ابهام و تشابه شود و میان مفسران در معنای آنها اختلاف نظر پدید آید. بنابراین ابهام و تشابه عارضی قرآن است؛ یعنی بر قرآن عارض می شود و گرنه ذات قرآن وقتی که نازل شد، برای مخاطبانش خالی از ابهام و تشابه بود؛ چرا که قرآن به لسان عربی مبین و به قصد هدایت نازل شده بود و این با ابهام و تشابه داشتن قابل جمع نیست.

اگر در قرآن سخن از این است که پاره ای از آیات قرآن متشابه است، هرگز به این معنا نیست که مقصود آن آیات مبهم است؛ بلکه به این معناست که در آیات برای تیسیر فهم و تقریب به ذهن، حقایق اخروی به حقایق دنیوی تشبیه شده است.

چنان که من در مقاله «تفسیر معنا شناسانه آیه محکم و متشابه» توضیح داده ام، این آیه فقط ناظر به آیات قیامت است. حقایق ذکر شده در آیات قیامت را جز خدا نمی دانند و کسانی که ایمان راسخ به وحیانی بودن قرآن دارند، می گویند، ما اگر چه به حقایق آنها آگاهی نداریم، اما چون قائل صادق فرموده است، به آنها ایمان داریم.

********************************

به هر حال، علیرغم این که آیت الله معرفت، زبان قرآن را به عرف خاص می دانست، به خطابه ای بودن آن هم قائل بود.

در این صورت آیا می شود زبان قران هم به عرف خاص باشد و هم خطابه ای؟

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مراد از عرف خاص بودن یک متن این است که عرفانی یا فلسفی یا فقهی یا تجربی و مانند آنها باشد و بر اساس آن، مصطلحات و مفاهیمی در آن باشد که فقط عرفا و فلاسفه و فقهاء و علمای علوم تجربی قادر به درک آنها باشند.

و مراد از خطابه ای بودن این است که بسان خطابه باشد که کسی بسان متکلم وحده خطاب یک نفر یا جمعی سخنانی را ایراد کند؛ بر عکس محاوره که دو نفر یا چند نفر میان خود سخنانی را رد و بدل می نمایند.

حال در پاسخ سئوال شما عرض می کنم که آری، می توان به عرف خاص سخن گفت و در عین حال خطابه ای هم باشد؛ مثل این که یک فقیهی خطاب به شاگردانشان مطالب فقهی را به صورت سخنرانی القاء کند.

نظر اینجانب این است که قرآن خطابه ای است؛ اما نه به عرف خاص؛ بلکه به عرف عام؛ زیرا مخاطبان قرآن عموم طبقات مردم بودند؛ نه یک طبقه و گروه خاصی مثل فقهاء و فلاسفه و عالمان تجربی و مانند آنها.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

باتشکر

نظریه خطابه ای بودن قرآن روزآمدترین دیدگاه در مورد زبان قرآن است.

متنی که اینک می آید، موضوع میزگردی است که در نمایشگاه امسال ماه رمضان ان شاء الله به بحث گذاشته می شود:

1. زبان قرآن چه زبانی است؟

پاسخ: زبان قرآن خطابه ای است. گفتنی است که زبان دو نوع است: گفتاری و نوشتاری و زبان گفتاری نیز می‌تواند خطابه‌ای باشد و محاوره‌ای. زبان قرآن خطابه ای است؛ یعنی نه نوشتاری است و نه محاوره ای. تلقی این است که هر سوره قرآن به مثابه خطابه ای است که خطاب به مردم مکه در دوره مکی و یا خطاب به مردم مدینه در دوره مدنی به قصد هدایت آنان ایراد شده است. بر این اساس، مخاطبان قرآن یا مردم مکه بودند و یا مردم مدینه در عصر پیامبر اسلام(ص).

 

2. مشخصات زبان خطابه ای چیست؟

پاسخ: مهم ترین مشخصات زبان خطابه ای سه تاست:

اولاً، خطابه ای بسا ممکن است، دارای پراکندگی موضوعی باشد و در آن، به تبع مقتضیات پراکنده زمان و مکان ایراد خطابه از موضوعات پراکنده ای سخن گفته شود. به همین جهت بسیاری از سوره های قرآن به ویژه سوره های بلند شبیه خطبه های نماز جمعه حاوی موضوعات پراکنده مطرح در زمان و مکان نزولشان اند.

ثانیاً، در خطابه گاه جملات معترضه‌ای هست که با صدر و ذیل سخن ارتباطی ندارد؛ چنان که این ویژگی در سوره قیامت ملاحظه می شود و آیات میانی آن درباره شتاب ورزی پیامبر(ص) به حفظ آیات وحی  شده، است؛ اما صدر و ذیل سوره راجع به قیامت است.

ثالثاً، خطابه به نحو چشم گیری متکی بر معهودات مخاطبانش است که در زمان و مکان ایراد خطابه حضور دارند؛ یعنی هرگز آن چیزهایی که مخاطبان به آنها آگاه و آشنایند، در خطابه ذکر نمی شود. قرآن نیز چنین است. در قرآن آن چیزهایی که برای مردم مکه یا مردم مدینه آشنا و معلوم بوده، ذکر نشده؛ بلکه چیزهایی ذکر شده که قصد اصلاح آنها بوده است؛ نظیر توحید که ناظر به بت پرستی مشرکان بوده و معاد که ناظر به انکار حیات پس از مرگ از سوی آنان بوده است. بر همین اساس، می توان گفت که قرآن حاشیه ای بر متن فرهنگ عرب حجاز عصر پیامبر(ص) بوده است. در حاشیه برخی از ایرادهای متن و یا کمبودهای آن می آید و گاهی هم در تأیید متن سخن گفته می شود. چنان که حاشیه بدون متن به طور کامل فهمیده نمی شود، قرآن نیز بدون متن فرهنگ عرب حجاز عصر پیامبر(ص) به طور کامل فهمیده نمی شود.

 

3. ادله خطابه ای بودن زبان قرآن چیست؟

پاسخ: ادله خطابه این بودن زبان قرآن دو دسته است:

اول، انطباق مختصات سوره های قرآن بر خطابه: مهم ترین مشخصات زبان خطابه ای – چنان که بیان شد – این است که گاهی حاوی موضوعات پراکنده است و گاهی حاوی جملات معترضه بی ربط به صدر و ذیل است و به نحو قابل توجهی بر معهودات مخاطبان اتکا دارد.

دوم، رواج خطابه در مکه ام القرای عرب در عصر پیامبر: اولاً، مکه شهری زیارتی بود و در موسم های حج، قبایل عرب اطراف مکه به آنجا می آمدند و خطیبان برای آنان به ایراد خطابه می پرداختند. ثانیاً، مردم حجاز امی بودند و به کتاب های آسمانی آشنایی نداشتند و لذا سبک کتاب و نوشتار در میانشان رواج نداشت.

 

4. نتایج خطابه ای دانستن زبان قرآن چیست؟

پاسخ: برخی از مهم ترین، نتایج و لوازم آن از این قرار است:

اولاً، قرآن به زبان قابل فهم عرب حجاز عصر پیامبر(ص) نازل شده و آنان مقاصد قرآن را درک می کردند.

ثانیاً، قرآن خطاب به عرب حجاز عصر پیامبر(ص) نازل شده و پاسخگوی نیازهای هدایتی آنان بوده است.

ثالثاً،‌ قرآن متکی بر معهودات عرب حجاز عصر پیامبر(ص) بوده و لذا فهم و تفسیر آیات قرآن در گرو مطالعه معهودات آنان است.

رابعاً، در قرآن چیزهایی که مورد حاجت عرب عصر پیامبر(ص) نبوده، ذکر نشده است.

 

5. آیا این نظریه جاودانه و جهانی  و معجزه و عمیق و جامع بودن قرآن را مخدوش نمی سازد؟

پاسخ: چنین نیست:

اولاً، قرآن تا ابد نقش هدایتی خودش را دارد و تا هر زمان که مردم به قرآن مراجعه کنند، می توانند از هدایت های قرآن بهره مند شوند.

ثانیاً، قرآن برای همه اقوام و ملت ها هدایت کننده است و هر قوم و ملتی که به قرآن تمسک کنند، آنان را هدایت می نماید.

ثالثاً، معجزه بودن یک چیز به این است که از طریق تعلیم از دیگران یا تأملات شخصی حاصل نشده باشد. قرآن نیز به تصریح آیاتش در حالی به پیامبر اسلام(ص) نازل شد که او به هیچ کتاب آسمانی آشنایی نداشت و سبک بیان قرآن نیز با سبک بیان آن حضرت متفاوت بود. قرآن از غیب و علم الهی بر پیامبر(ص) نازل شده است. قرآن از سطح دانش مخاطبانش فراتر بود و لذا علیرغم تحدی های مکرر قرآن هیچ کسی نتوانست حتی سوره ای مانند قرآن بیاورد.

رابعاً، قرآن نظیر هر کلامی از لوازم عقلی بسیاری برخوردار است و هرچه در لوازم آیات تدبر شود، مفاهیم بیش تری استنباط می گردد. البته به قرآن نمی توان مفاهیمی نسبت داد که از خود آن استنباط نمی شود و از طرق دیگری مثل علوم بشری تحصیل می گردد. انتساب مفاهیم بی ربط به قرآن تفسیر به رأی شمرده می شود و حرام دانسته شده است.

خامساً، البته قرآن به تنهایی کافی نیست و نمی تواند جامع تمام نیازهای هدایتی مردم باشد؛ لذا پیامبر اسلام(ص) در حدیث ثقلین فرمود: علاوه بر قرآن به عترت نیز متمسک شوید. بسیاری از آموزه های هدایتی در قرآن نیامده؛ بلکه در سنت و حدیث آمده است؛ لذا باید گفت که قرآن با عترت و سنت جامعیت پیدا می کند.