مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

5. مراحل پژوهش

به نظر مى‏رسد، عموم پژوهش‏ها اعم از مسئله‏پژوهى، موضوع‏پژوهى و متن‏پژوهى‏کمابیش چهار مرحله نسبتاً متمایز را به این ترتیب طى مى‏کنند:

1. طراحى؛

2. اجرا؛

3. نگارش؛

4. گزارش.

 

5. 1. طراحى پژوهش

پژوهش بسان ساختمانى است که باید ساخته شود یا مانند لباسى باید دوخته شود. همان‏طور در ساختن ساختمان تهیه نقشه لازم است یا همان‏طور که در دوختن لباس رسم طرحى ضرورت دارد، در انجام شایسته پژوهش نیز چنین‏ نقشه و طرحى اجتناب‏ناپذیر است که از آن به «طرح تحقیق» تعبیر مى‏کنند و معمولاً در مراکز آموزش عالى، فرم ویژه‏اى براى آن فراهم و به پژوهشگران عرضه مى‏کنند.

 

5. 2. اجراى پژوهش‏

در مرحله اجرا طرح تحقیق صورت عینى و عملى به خود مى‏گیرد. در این مرحله اطلاعات لازم نخست گردآورى و سپس پردازش مى‏شود؛ بنابراین اجراى طرح در دو مرحله به انجام مى‏رسد:

1.گردآورى یا تتبّع؛

2.پردازش یا تدبّر.

الف. مرحله تتبّع یا گردآورى: در این مرحله از کتابخانه‏ها به‏ویژه کتابخانه‏هاى تخصصى بهره‏گیرى لازم به عمل خواهدآمد و منابع کافى درخصوص هر یک از ریز موضوعات‏ مطالعه خواهدشد و یادداشت‏هاى مورد نیاز فراهم خواهدگردید و سرانجام دسته‏بندى و مرتب خواهدشد.

 ب. مرحله تدبّر یا پردازش‏: در این مرحله بر روى هر یادداشت و نیز هر دسته‏یادداشت اندیشه‏ورزى مى‏شود و در قالب‏هاى فکرى ذیل مورد بهره بردارى قرار خواهد گرفت:

تعریف(توضیح موضوعات مبهم)؛

تحلیل منطقى(ذکر اجزا و جزئیات)؛

شرح(توضیح مواضع مشکل متن)؛

نقد(بیان معایب و محاسن)؛

تفسیر(بیان مراد متن)؛

استنباط(استخراج حکم شرعى یک موضوع از ادله شرعى به ویژه متون دینى)؛

مقایسه(بیان جهات اشتراک و افتراق)؛

تبیین علمى(بررسى علل پیدایش یک رخداد)؛

استنتاج(بیان لوازم منطقى اطلاعات).

یادآورى: برخى از محققان مانند مورچه‏اند. همان طور که مورچه به گردآورى دانه مى‏پردازد، بدون آن که آنها را بخورد، این دسته از محققان نیز به تتبّع و گردآورى‏ اطلاعات مى‏پردازند، بدون آن که به تدبّر بر روى آنها بپردازند.

 در مقابل برخى مانند عنکبوت‏اند. همان‏طور که عنکبوت به گردآورى طعمه‏ نمى‏پردازد و تار مى‏تند تا این که طعمه‏اى نصیب او بشود، این دسته از محققان نیز بدون‏ این که اطلاعاتى را گردآورند، به تخیّل و توّهم مى‏پردازند.

 برخى نیز مانند زنبور عسل‏اند. همان‏گونه که زنبور عسل شهد گل‏ها را مى‏مکد و عسل مى‏دهد، این دسته از محققان نیز اطلاعات ارزشمند را با دهان عقل خود مى‏مکند و نظریه‏هاى نو مى‏پردازند.

 

5. 3. نگارش پژوهش

پس از گردآورى و پردازش اطلاعات حاصل از پژوهش به نگارش و ویرایش پژوهش اهتمام مى‏شود. نگارش و ویرایش پژوهش در هفت مرحله‏ صورت مى‏پذیرد:

1. تنظیم؛

2. چرک‏نویس؛

3. بازبینى؛

4. پاک‏نویس؛

5. ویرایش؛

6.حروف‏چینى؛

7. نمونه‏خوانى.

 یادآورى: نگارش پژوهش بیش‏تر شبیه بنّایى یا نقّاشى و یا مجسمه‏سازى است که ابتدا، چارچوب و دورنماى کلى معین مى‏شود و به تعبیر دیگر سفت‏کارى صورت‏ مى‏گیرد و سپس، ظرایف و جزئیات در ادامه و بلکه در پایان مشخص مى‏گردد و به‏ عبارت دیگر نازک‏کارى انجام مى‏شود.

الف. تنظیم: در ابتدا نظم و ساختارى که در طرح تحقیق پیش‏بینى شده و در پژوهش‏نامه‏ها رعایت مى‏گردد، در دسته‏بندى و مرتب‏سازى اطلاعات اعمال مى‏گردد.

 البته لزومى ندارد، همه اجزا و جزئیات ساختار پژوهش‏نامه از جمله صفحات اول در همان آغاز نوشتار رعایت شود.

ب. چرک‏نویس: در این مرحله مطالب بدون وسواس و بازنگرى به نگارش درمى‏آید و چنانچه تنقیحى لازم افتد، بدون محو کردن نوشته‏هاى نامنقّح و تنها با رسم خطى به‏ دور آن به دنبالش صورت منقّح نوشته مى‏شود.

 ج. بازبینى: در این مرحله مطالب نوشته‏شده چندبار مرور مى‏شود و با وسواس و دقت لازم موارد عیب و نقص چرک‏نویس شناسایى و با استفاده از علایم ویرایشى در نوشتار درج مى‏گردد.

د. پاک‏نویس‏: در این مرحله به بازنویسى چرک‏نویس ویرایش شده و اعمال اصلاحات پرداخته مى‏شود.

 هـ. ویرایش‏: بسیارى از پژوهشگران به خصوص پژوهشگران نوپا که بیان و قلمى ناتوان دارند، نیازمندند که نوشتار خود را پس از پاکنویس به ویراستارى توانا بسپارند.

 و. حروف‏چینى: پس از ویرایش باید دست‏نوشت حروف‏چینى و به عبارت دیگر ماشین‏نویسى شود.

ز. نمونه‏خوانى: تقریباً آخرین مرحله نگارش مقابله متن ماشین شده با دست‏نوشت است تا اغلاط تایپى اصلاح گردد.

ح. گزارش پژوهش‏: از حدود میانه نگارش پژوهش مجال‏هاى متعدد و متنوعى براى عرضه پژوهش فراهم مى‏شود که عبارت‏اند از:

1. سمینار شش‏ماهه؛

2. سمینار پیش‏دفاع؛

3. دفاع.

سمینار شش‏ماهه: در برخى از مراکز آموزش عالى مقرر است که پژوهشگر در دوره دکترا پس از تصویب طرح تحقیق هر شش‏ماه یک‏بار در جلسه‏اى با حضور استادان‏ راهنما و مشاور گزارشى از پیشرفت کار تحقیق ارایه کند.

سمینار پیش‏دفاع: در مراکز آموزش عالى‏ در دوره دکترا معمول است که وقتى پژوهش‏هاى رساله به پایان رسید، پژوهشگر نسخه‏اى از صورت نهایى رساله را به‏ هریک از استادان راهنما و مشاور تحویل داده، طى جلسه‏اى با حضور آنان به گزارش‏ صورت نهایى پژوهش خود بپردازد و استادان نیز آخرین پیشنهادهاى اصلاحى خود را به پژوهشگر انعکاس دهند تا او آن پیشنهادها را در رساله معمول کرده، خود را براى‏ دفاع نهایى از رساله آماده سازد.

دفاع: پژوهشگر در دوره‏هاى تحصیلات تکمیلى اعم از کارشناسى ارشد و دکترا موظف‏است، نسخه‏اى از آخرین ویرایش پژوهش‏نامه خود را به هریک از استادان راهنما و مشاور، و نیز تعدادى داور که به توسط مرکز آموزش عالى مربوط تعیین مى‏گردد، تحویل دهد تا پس از مطالعه آنان طى جلسه‏اى با حضور آنان و اغلب شمارى‏ از دانشجویان به دفاع از پژوهش خود بپردازد.

1. نوع تحقیق‏

الف. مسئله‏پژوهى(تحقیق درباره‏ىِ یک یا چند سئوال مشخصِ پاسخ‏نیافته یا پاسخِ منقح نیافته)    

ب. موضوع‏پژوهى(گردآورى متون پراکنده و تحلیل و جمع‏بندى آنها)    

ج. متن‏پژوهى(ترجمه و تحقیق یا تصحیح و تحقیق یک متن یکپارچه)     

د. بنیادى / نظرى( صرفاً نتایج نظرى و علمى دارد) 

هـ. کاربردى(نتایج آن براى بهینه‏سازى عملکرد اشیا یا اشخاص یا سازمان‏ها یا مجموعه‏ها به کار مى‏رود)    

و. درون‏رشته‏اى(ویژه‏ىِ موضوعات درون یک رشته)   

ز. میان‏رشته‏اى (در زمینه‏ىِ موضوعات مشترک میان دو یا چند رشته)

 

2. جزئیات تحقیق‏

2. 1. معرفى موضوع/ مسئله/ متن تحقیق‏

بیان موضوع / مسئله‏ىِ تحقیق(ویژه‏ىِ موضوع‏پژوهى و مسئله‏پژوهى)

   

بیان سئوالات اصلى و فرعى(ویژه‏ىِ مسئله‏پژوهى)

   

بیان فرضیات اصلى و فرعى( ویژه‏ىِ مسئله‏پژوهى)

   

معرفى متن یا متون مورد تحقیق(ویژه‏ىِ متن‏پژوهى)

   

معرفى مؤلف یا مؤلفان متن یا متون مورد تحقیق (ویژه‏ىِ متن‏پژوهى)

   

2. 2. بیان اهمیت موضوع/ مسئله/ متن: (ذکر فواید علمى یا کاربردى)

   

2. 3. بیان پیشینه‏ىِ تحقیق: (ذکر سابقه‏ىِ دیدگاه‏ها و تحقیقات در زمینه‏ىِ موضوع/ مسئله/ متن و بیان کمبودها و اشکالات آنها)

 

2. 4.  ذکر ریز تحقیق‏

عناوین اصلى و فرعى فصول(ویژه‏ىِ مسئله‏پژوهى و موضوع‏پژوهى)

   

موارد تحقیق(ویژه‏ىِ متن‏پژوهى):  

الف. استخراج مآخذ (ذکر آدرس آثارى که مؤلف از آنها نقل کرده‏است)    

ب. استدراک مآخذ (ذکر آدرس آثارى که مؤلف از آنها نقل نکرده، ولى همان مطالب یا مشابه آن در آن آثار نیز وجود دارد)    

ج. نقد مطالب (تأیید یا ردّ مطالب متن) 

د. شرح الفاظ یا عبارات دشوار متن    

هـ. شرح اعلام    

و. تصحیح متن    

ز. ترجمه‏ىِ متن 

نمایه‏سازى(مشترک):  

الف. فهرست آیات   

ب. فهرست احادیث   

ج. فهرست اشعار و امثال   

د. نمایه‏ىِ اعلام   

هـ. نمایه‏ىِ واژگان

 

2. 5.  بیان روش تحقیق

روش گردآورى:

الف. کتابخانه‏اى    

ب. میدانى    (مشاهده؛ مصاحبه؛  پرسش‏نامه)

روش پردازش:

الف. شرحى(استخراج مآخذ، استدراک مآخذ، استدراک مطالب، شرح الفاظ و عبارات دشوار، شرح اعلام)    

ب. نقدى(بیان معایب و محاسن یک شخصیت/ مکتب/ عملکرد/ واقعه/ نظریه/ روایت)    

ج. تفسیرى (کشف مراد متن)    

د. استنباطى(استخراج حکم شرعى یک موضوع) 

هـ . توصیفى (بیان ویژگى‏هاى یک شخصیت/ مکتب/ عملکرد/ واقعه/ نظریه)    

و. تحلیلى(بیان اجزا یا جزئیات یک چیز) 

ز. مقایسه‏اى / تطبیقى(بیان جهات اشتراک یا افتراق دو شخصیت / مکتب/ عملکرد/ واقعه/ نظریه)    

ح. تبیینى (بررسى علل پیدایش یک پدیده) 

ط. استنتاجى(کشف لوازم منطقى یک یا چند قضیه)

 

2. 6.  فهرست منابع: (فارسى، عربى، لاتین و مقالات به تفکیک)

   

2. 7. زمان‏بندى تحقیق:(پیش‏بینى تفصیلى مدت انجام تحقیق به تفکیک مراحل یا فصول تحقیق)

3. روش‏هاى تحقیق در علوم اسلامى

3. 1. قیاسى، استقرائى و علمى‏

روش‏هاى تحقیق را در علوم مختلف از جمله علوم اسلامى مى‏توان به لحاظ صورت و سیر تحقیق و تفکّر به سه نوع قیاسى، استقرائى و علمى تقسیم کرد:

الف. روش قیاسى: برخى بر این نظرند که نخستین روش تحقیقى که به منصه ظهور رسید، «روش قیاسى» بود که آن را به ارسطو و یونانیان نسبت دادند. روش قیاسى عبارت از توضیح پدیده‏اى جزئى با تکیه بر اندیشه‏اى کلى و جزمى بود. به گزاره‏اى که اندیشه کلى را تعبیر مى‏کرد، «کبرا» و به گزاره‏اى که پدیده جزئى را بیان مى‏کرد، «صغرا» و به گزاره‏اى‏ که اندیشه کلى را بر پدیده جزئى کلى تطبیق مى‏کرد، «نتیجه» مى‏گفتند.

ب. روش استقرائى: آورده‏اند که فرانسیس بیکن اولین کسى بود که روش پژوهش قیاسى را در تبیین علمى پدیده‏هاى طبیعى کارا ندانست و پیشنهاد کرد، به جاى مراجعه به اندیشه‏هاى عقلى و کلى و جزمى در تبیین علمى پدیده‏هاى طبیعى به خود پدیده‏هاى‏ طبیعى مراجعه شود و از رهگذر مشاهده منظم خود آنها علل پیدایش آنها کشف گردد.

 این روش تحقیق را «روش استقرائى» نامیدند. در روش استقرائى پدیده‏هاى طبیعى را به طور جداگانه مورد مشاهده و مطالعه مى‏کنند و از رهگذر آن به نتیجه‏گیرى و کشف علت مى‏پردازند.

یادآورى: روش پژوهش استقرائى به تنهایى روش کاملى براى کشف علل طبیعى نبود؛ چون مشاهده پدیده‏هاى طبیعى بدون توجه به یک اندیشه کلى همانند گردآورى‏ مهره‏ها بدون رشته‏اى است که آنها را به هم پیوند دهد؛ لذا چندان به یک تعمیم یا نظریه منتهى نمى‏شود. چنان که مشاهدات اولیه داروین درباره زندگى حیوانات نتوانست، به نظریه‏اى در مورد تکامل انسان بیانجامد. تا این که ملاحظه کتاب توماس مالتوس، ذهن‏ داروین را به این فرضیه کشاند که تنازع بقا انتخاب طبیعى انواع مختلف حیوانات است و به موجب آن گونه‏هاى غیر اصلح ازبین مى‏روند و گونه‏هاى اصلح باقى مى‏مانند.

ج. روش علمى: به این ترتیب، بهترین روش تحقیق ترکیبى از قیاس و استقرا دانسته شد و از آن به «روش علمى‏» تعبیر گردید. کبرا در این روش عبارت از یک اندیشه جزمى نبود؛ بلکه عبارت از پیش‏فرض یا فرضیه‏اى بود که با جمع‏آورى و تجزیه و تحلیل داده‏ها مورد آزمایش‏ قرار مى‏گرفت.

 یادآورى‏1: جان دیوئى براى این روش پژوهش الگوى ذیل را پیشنهاد کرد که از آن به «روش حل مسئله» نامبردار شده‏است:

1. شناخت و تعریف مسئله؛

2. ساختن‏ فرضیه(گمان، پیش‏فرض، حدس بخردانه)؛

3. جمع‏آورى، تنظیم، و تجزیه و تحلیل داده‏ها؛

4. تنظیم نتایج؛

5.تأیید، ردّ یا تعدیل فرضیه، از راه آزمودن پیامدهاى آن در موقعیت خاص.

یادآورى‏2: مراد از تجزیه و تحلیل داده‏ها بحثى است که همه ابعاد و اطراف آنها را  فرابگیرد و به همه زوایاى آنها نفوذ کند تا امور علمى پنهان در آنها را کشف نماید.

تحلیل به این معنا با تحلیل منطقى که عبارت از تقسیم اشیأ به امور متباین است، تفاوت دارد.

 

3. 2. نقلى، عقلى و تجربى‏

روش‏هاى تحقیق در علوم گوناگون از جمله در علوم اسلامى از نظر نوع داده‏ها و گزاره‏هایى که از آنها استفاده مى‏شود، به عقلى، نقلى و تجربى تقسیم مى‏گردد.

الف. روش نقلى: روش نقلى‏ عبارت است از بررسى متون نقلى و آن در سه مرحله انجام مى‏شود:

1. بررسى وثاقت سندى متن که از طریق تجزیه و تحلیل اطلاعات مربوط به راویان متن صورت مى‏گیرد.

2. بررسى سلامت متن که که از طریق عرضه متن بر ادله معتبر نقلى و عقلى و تجربى انجام مى‏شود؛

3. کشف مدلول متن که با مراجعه به قرائن مقالى و مقامى متن حاصل مى‏گردد.

در این روش از اسناد و مدارک نقلى بهره‏بردارى مى‏شود. بسیارى از تحقیقاتى که در علوم عقلى- نقلى مانند اخلاق، کلام و اصول فقه یا علوم نقلى نظیر فقه، حدیث، رجال، تفسیر، تاریخ و لغت انجام مى‏شود، پژوهش نقلى به شمار مى‏روند.

ب. روش عقلى: روش عقلى عبارت از بررسى افکار و مبادى عقلى بر پایه قواعد منطق  ارسطویى است و در پنج مرحله انجام مى‏شود:

1. مواجهه با مشکل(مجهول)؛

2.شناخت نوع مشکل؛

3. حرکت ذهن(عقل) از مشکل به معلومات موجود نزدش؛

4. حرکت ذهن میان معلومات براى جستجوى در آنها و ترکیب معلوماتى که براى حل مشکل مناسب است؛

5. حرکت ذهن از معلومات ترکیب یافته به سوى مشکل.

در این روش از گزاره‏هاى عقلى استفاده مى‏شود. این گزاره‏ها دو نوع‏اند: گزاره‏هاى نظرى و گزاره‏هاى عملى. گزاره‏هاى نظرى مانند «اجتماع و ارتفاع نقیضین محال است» یا «اجتماع ضدین محال است» و گزاره‏هاى عملى مانند «عدالت حَسَن است» یا «تکلیف فوق طاقت قبیح است».

بسیارى از پژوهش‏هایى که در علوم عقلى‏ مانند فلسفه و منطق یا علوم عقلى نقلى‏ مثل اخلاق، کلام و اصول فقه انجام مى‏شود، از نوع پژوهش عقلى است. جهت آن این است که نوع موضوعاتى که در این علوم بررسى مى‏شود، اغلب غیرمادى و مجرد مانند خدا، قیامت، روح، عقل و مانند آنهاست.

ج. روش تجربى: روش تجربى با پایه استقرأ از طریق مشاهده و آزمایش‏ است و در چهار مرحله انجام مى‏شود:

1. تعیین مشکل؛

2. طرح فرضیه، که عبارت است از گزاره‏اى که به طور موقت براى رابطه میان دو  متغیر یا بیش‏تر بیان مى‏شود؛

3. انجام مشاهده یا آزمایش؛

4. نتیجه‏گیرى.

 در چنین روشى از داده‏هاى حسى و تجربى که به طریق مشاهده، مصاحبه، پرسش‏نامه، آزمایش و مانند آنها حاصل مى‏شود، بهره‏بردارى مى‏گردد. پژوهش‏هایى که‏ در علوم جدید اعم از علوم انسانى و غیرانسانى انجام مى‏شود، از همین نوع است. جهت آن این است که نوع موضوعاتى که در این علوم بررسى مى‏شود، حسى و عینى است.

این تعریفى که از پژوهش تجربى به دست داده شد، پژوهش تجربى به معناى عام‏است. همان‏طور که آمد، در تحقیقات میدانى پژوهش تجربى یکى از انواع پژوهش‏ در پدیده‏هاى حسى و عینى‏است و پژوهش در این پدیده‏ها انواع دیگرى نیز دارد.

 

3. 3. تاریخى، توصیفى، همبستگى، موردى و تجربى‏

روش‏هاى تحقیق را در علوم مختلف از جمله در علوم اسلامى مى‏توان به اعتبار حجم موارد تحقیق و غرض از تحقیق به تاریخى، توصیفى، همبستگى، موردى و تجربى تقسیم کرد.

یادآورى: روش‏هاى تحقیق در این تقسیم‏بندى تمایز کاملى از یکدیگر ندارند؛ چون در همه آنها گونه‏هایى از مشاهده، توصیف و تجزیه و تحلیل وجود دارد. جهت ذکر این تقسیم‏بندى درک بهتر و عینى‏تر روش‏هاى تحقیق است.

الف. روش تاریخى: در روش تاریخى‏ موضوع معینى که در گذشته در یک مقطع زمانى اتفاق افتاده‏است، بررسى مى‏شود. محقق در آن مى‏کوشد، از طریق گردآورى‏ اطلاعات(اسناد و مدارک) مربوط به موضوعى تاریخى و بررسى صحت و سقم آن اطلاعات و نیز تجزیه و تحلیل آنها به کشف حقایق مربوط به آن موضوع دست پیدا کند.

روش تحقیق تاریخى‏ به لحاظ آن که رویدادهاى تاریخى قابل تکرار و مشاهده مستقیم نیستند و اطلاعات مربوط به آنها همچو ماکتى مى‏ماند که تکه‏هایى از آن گم‏ شده‏است و محقق مى‏خواهد از طریق تجزیه و تحلیل‏هاى ذهنى بر روى اطلاعات موجود به یافتن آن تکه‏هاى گم شده بپردازد، مشکلات خاص خود را دارد.

 مراحل تحقیق تاریخى به این قرار است:

‏1. بیان موضوع یا مسئله؛

2. بیان هدف یا  فرضیه؛

3. جمع‏آورى اطلاعات؛

4.نقد اطلاعات؛

5. تجزیه و تحلیل اطلاعات؛

6. بیان نتایج.

 در تحقیقات تاریخى محقق به دو طریق به نقد و بررسى صحت و سقم اطلاعات‏ مى‏پردازد: یکى به طریق نقد بیرونى، این‏گونه که بررسى مى‏کند، آیا اطلاعات واقعى‏اند (بررسى صدق و کذب راوى) و دیگر به طریق نقد درونى، این‏گونه که بررسى مى‏کند، آیا اطلاعات تصویرى واقعى از رویداد تاریخى ارایه مى‏کنند(بررسى صحت و سقم‏ درک راوى).

ب. روش توصیفى: در روش توصیفى حوزه تحقیق موارد بسیارى‏است و محقق در آن سعى مى‏کند، ویژگى‏هاى مشترک آن موارد را همان‏طور که هست، بدون هرگونه دستکارى استخراج کند. به این نوع از پژوهش به جهت آن که در آن همه موارد به طور عمیق و دقیق بررسى نمى‏شوند، «نگرش پروازى» هم گفته‏اند.

ج. روش همبستگى: در این نوع از پژوهش نیز حوزه تحقیق موارد بسیارى را دربرمى‏گیرد؛ اما محقق در آن مى‏کوشد، دو یا چند دسته از اطلاعات مختلف مربوط به یک گروه یا یک دسته از اطلاعات مربوط به دو یا چند گروه مختلف را با هم مقایسه کند؛ به این منظور که رابطه یک یا چند عامل را با یک یا چند عامل دیگر کشف کند و میزان‏ همبستگى میان آنها را به دست آورد.

د. روش موردى: در پژوهش موردى حوزه تحقیق یک مورد خاص نظیر یک فرد یا یک  خانواده یا یک گروه یا یک مؤسسه و یا یک جامعه محدود است و پژوهشگر در آن تلاش مى‏کند، ویژگى‏هاى خاص آن یک مورد را به طور جامع بررسى کند.

موردى بودن پژوهش این امتیاز را دارد که محقق مى‏تواند به نتایج دقیق‏تر و عمیق‏ترى از آن دست پیدا کند و این عیب را دارد که نمى‏توان یافته‏هاى تحقیق مربوط به آن را به موارد دیگر تعمیم داد.

هـ. روش تجربى: در این نوع از پژوهش محقق در مجموعه مورد تحقیقش دستکارى مى‏کند و به بررسى نتایج آن مى‏پردازد. او یک گروه را که «گروه تجربى» نامیده مى‏شود، تحت شرایط خاصى قرار مى‏دهد تا رفتار آنان را با گروه دیگرى که «گروه شاهد» خوانده مى‏شود و تحت آن شرایط خاص نیست مقایسه کند و از این رهگذر به چگونگى تأثیر آن شرایط خاص در رفتار گروه تجربى پى ببرد.

نمونه چنین پژوهشى «بررسى تأثیر آواى قرآن کریم بر میزان سطح هوشیارى بیماران کمایى ناشى از ضربه مغزى» است. در این پژوهش براى گروهى از بیماران کمایى قرآن پخش کردند(گروه تجربى) و براى گروهى دیگر از آنان قرآن پخش نکردند(گروه شاهد) و نتیجه گرفتند که میزان سطح هوشیارى(متغیر وابسته) در بیماران کمایى که قرائت قرآن کریم(متغیر مستقل) را شنیده‏اند، از گروهى که قرائت قرآن را نشنیده‏اند(گروه شاهد) بیش‏تر است.

یادآورى: انواع تحقیقات اخیر در تحقیقات میدانى و موضوعات عینى و موجود مطرح‏است؛ مع الوصف مى‏توان آنها را به تحقیقات کتابخانه‏اى و موضوعات تاریخى نیز تعمیم داد و به این ترتیب، «بررسى دیدگاه علامه طباطبائى درباره یهودیان مدینه در عصر پیامبر اسلام(ص)» را نمونه‏اى از پژوهش موردى برشمرد و «بررسى دیدگاه‏هاى دانشمندان اسلامى درباره یهودیان مدینه در عصر پیامبر اسلام(ص)» را نمونه‏اى از پژوهش توصیفى دانست و «بررسى رابطه میان نوع باورهاى قبلى مشرکان مکه و نوع اتهامات آنان به پیامبر اسلام(ص)» را نمونه‏اى از پژوهش همبستگى خواند.