مدهامّتان: علوم و معارف قرآن و حدیث

روز پنج شنبه هفته جاری پایان نامه ای با مشخصات ذیل در دانشگاه علوم و معارف قم دفاع می شود.

معناشناسی تاریخی و توصیفی واژه قرب و مشتقاتش در قرآن کریم. محمد آقا ساکی. کارشناسی ارشد علوم قرآن و تفسیر. دانشگاه علوم و معارف قرآن. قم. استاد راهنما: جعفر نکونام. استاد مشاور: سید محمود طیب حسینی. 1389 

موضوع این تحقیق «معناشناسی تاریخی و توصیفی واژه قرب و مشتقاتش در قرآن کریم» است و در شش فصل به این ترتیب تدوین شده است:

فصل اول به کلیات موضوع تحقیق اختصاص دارد. واژه قرب در این تحقیق واژه ای اصلی و کانونی است؛ اما به آن بسنده نشده و حوزه معنایی آن هم که شامل مترادف ها، متضادها و مجاورها ی آن است، بررسی شده است. قرب در این تحقیق هم معناشناسی تاریخی شده و هم توصیفی. در معناشناسی تاریخی روشن می شود، این موارد بررسی می شود: آیا واژه قرب اصیل است یا دخیل؟ کدام معنای اولیه است و کدام ثانویه؟ در معناشناسی توصیفی به معنای اصلی و هاله ای واژه قرب و مشتقاتش در قرآن کریم پرداخته شده است. منظور از معنای اصلی معنایی است که در استعمالات قرآنی مراد خدای تعالی است و آن با توجه به سیاق آیات، آیات متحد الموضوع و مخاطبان در عصر نزول مشخص می شود و مراد از معنای هاله ای ذهنیاتی است که مخاطبان قرآن در عصر نزول از آن واژه داشته اند و این از طریق حوزه معنایی به دست می آید. این تحقیق موضوع محور است و سئوال و فرضیه ندارد؛ اما اگر بخواهیم مطالب مطرح در این تحقیق را در قالب سئوال بیان کنیم، سئوالات اصلی آن عبارت اند از:

1. واژه قرب و مشتقات آن در ادوار مختلف تاریخی یعنی دوره جاهلی و قرآنی و پس از قرآنی به چه معنایی به کار رفته است و چه تطورات معنایی داشته اند؟

2. واژه قرب و مشتقاتش چه وجوه معنایی و حوزه معناشناسی را تشکیل می دهند؟ برخی از پیش فرض های این تحقیق از این قرار است:

1. قرآن فصیح و بلیغ و به زبان مردم عصر نزول نازل شده است؛ لذا برای فهم دقیق آیاتش باید به فهم مردم آن عصر توجه کرد.

2. قرآن در دلالتش بر مقاصد خود مستقل از بیان معصومان(ع) است و لذا می توان با تکیه بر قرائن مقالی و مقامی مثل سیاق و آیات متحد الموضوع و زمان و مکان نزول و مخاطبان به معنای واژگان آن دست یافت و هر معنایی که مخالف معنای مستفاد از این قرائن باشد، مخالف قرآن است.

فصل دوم به معناشناسی تاریخی واژه قرب اختصاص دارد. در این فصل تطورات معنایی این واژه و مشتقاتش در دوره های تاریخی جاهلی، قرآنی و بعد قرآنی بررسی شده است. در مورد اصیل یا دخیل بودن واژه قرب و مشتقاتش جز واژه قربان بحثی نیامده است. این واژه اصیل است نه دخیل؛ زیرا نشانه عجمگی ندارد: هم اشتقاق می پذیرد و ه کسره و تنوین. در این فصل مشتقات اسمی و فعلی مجرد و مزید قرب به طور جداگانه بررسی شده است. مشتقات اسمی مجرد قرب عبارتند از: القُرب، القَرَب، القِربه، القُرُب، قربی، قریب، قُربان، قَربان، قِربان، قارِب، قورَب و ... هر یک از این واژگان به وجه یا وجوهی از معانی آمده است؛ نظیر: قُرب به معنی تهیگاه و خاصره و پهلو، قِربه به معنی مشک آب و دوغ، قِراب به معنی غلاف شمشیر، قارب به معنی کشتی کوچکی که همراه کشتی های بزرگ دریایی است و قُربان به معنای همنشین و وزیر شاه. قُرب به معنی حرکت در شب برای رسیدن به آب، تقارَبَ در معنای گم شدن شتر، تقرب در معنای عجله کردن. قِراب در معانی مجامعت و در حدود و اندازه هر چیزی و ظرفی که نزدیک به پر شدن است و قُربان آن چیزی است که مایه تقرب و نزدیکی به خداوند است. برخی از مشتقات قرب در قرآن نیامده است؛ مثل قارب، قَربان، قِربان، مقرَب و .... واژه قرب و مشتقات آن 96 بار در قرآن آمده است. در قرآن کریم بیش تر مشتقاتی از قرب آمده است که به نحوی به مفهوم قرب الهی است و مفاهیم حسی و جزئی در آن به کار نرفته است. این واژه در دوره قرآنی نسبت به دوره جاهلی از نظر حسی کاهش معنایی و از نظر معنوی گسترش معنایی یافته است. معنای اولیه قرب تهیگاه آدمی است؛ چون هم حسی است و هم پیرامونی و مادر وجوه معانی مختلف و امکان برگرداندن وجوه مختلف معانی قرب به آن وجود دارد. با فرض این که اصوات طبیعی خاستگاه الفاظ زبان باشند، احتمال می رود،  اصل قرب همان صدای قلپ آب در شکم بوده که با تصرفاتی به قرب تبدل پیدا کرده است.

فصل سوم به معناشناسی تاریخی و توصیفی قُربان در عهدین و جاهلیت و قرآن اختصاص دارد. جریان قربانی تقریباً در همه ادیان وجود داشته است و اگر در این زمینه تفاوتی وجود دارد، در نحوه و نوع و شرایط آن است. اولین موردی که در متون دینی راجع به قربانی آمده، قربانی پسران آدم است که در قرآن هم به آن اشاره شده است. در مورد قربانی و قربانگاه در عهدین قوانین و شرایطی آمده است که به اهمیت این موضوع در آن زمان اشاره دارد. آنها قربانی های مختلفی داشته اند و بیش تر قربانی را به عنوان کفّاره گناهی که مرتکب می شدند، انجام می دادند تا به این وسیله رضایت الهی را جلب کنند.

قربانی در جاهلیت هم آداب خاص خود را داشت. بت ها با محبوبیتی که در نزد مشرکین داشتند، فرزندکشی را در دل آنان زینت داده بود؛ اما قربانی در دوره قرآنی فقط برای خداوند و با اخلاص انجام می شد و نه برای بت ها.

در فصل چهارم هم به معناشناسی تاریخی و توصیفی قرب الهی در این سه دوره پرداخته شده است. در دوره جاهلی مشرکان اموال و اولاد را وسیله قرب به خداوند در امور دنیوی می دانستند و بت ها و فرشتگان را برای تقرب به خداوند می پرستیدند؛ اما در دوره قرآنی از پرستش بت ها و فرشتگان نفی شد.

فصل پنجم به معناشناسی توصیفی واژه قرب اختصاص دارد. در این فصل معناشناسی توصیفی مشتقات اسمی و فعلی قرب و وجوه معنایی و حوزه معنایی هر یک بررسی شده است. از واژه های مهمی که در این فصل بررسی شده اند به چند مورد اشاره می کنیم: 1. قُربی: این واژه به دو وجه معنایی خویشاوندان و تقرب به خداوند آمده است. واژگان هم حوزه آن شامل قربان، قرب، مقربون، زلفی، رحمت و مودت است. 2. قُربان هم به یک وجه معنایی یعنی آنچه مایه تقرب به خداوند است، آمده است و از واژه های هم معنای آن می توان به هدی و قلائد اشاره کرد. 3. ذی القربی هم به یک معنای یعنی خویشاوندان و نزدیکان آمده است و واژه های اقربین و قرین و فصیل و حمیم از واژه های هم حوزه آن هستند. 4. قریب: این واژه در دو وجه معنایی حقیقی و مجازی به کار رفته است. از واژه های فعلی قرب می توان به فعل تقرب به مأکول به معنای خوردن و تقرب به عمل به معنای انجام دادن و تقرب به مکان به معنای وارد شدن اشاره کرد.

در فصل ششم به بررسی دیدگاه شیعه در خصوص آیه مودت پرداخته ایم. در این فصل ابتدا شواهد قرآنی دلالت آیه مودت بر اهل بیت را بحث کرده ایم. این شواهد عبارت اند از: واژه های مودت، قربی، حرف فی، الف و لام در القربی، و استثناء در آیه. همچنین در این فصل دیدگاه علمای شیعه را در مورد مصداق القربی آورده ایم. بعد از شواهد قرآنی شواهد روایی دلالت آیه بر مودت اهل بیت را بررسی کرده ایم. از جمله روایت اسماعیل بن عبد الخالق، روایت ابی مسروق، روایت عبد الله بن عجلان و احتجاجاتی که از امامان در این زمینه آمده است و در بخشی دیگر پاسخ علمای شیعه را در مورد وجوه و ایرادات وارد بر آیه آورده ایم. وجوهی که درباره آیه گفته شده، عبارت است از: 1. قربی به معنای اقربای رسول اکرم(ص) از قریش؛ 2. قربی به معنای اقربای رسول اکرم(ص) از انصار؛ 3. قربی به معنای مودت به سبب قرابت؛ 4. مودت به قربی به معنای مودت خود قربی؛ 5. قربی به معنای تقرب به خدا.

در پایان فصل جمع بندی دیدگاه علمای شیعه ارائه شده است. حاصل جمع بندی آن است که بی تردید میان دوستی تقرب به خدا و دوستی اولیای الهی ملازمه وجود دارد. با دوستی اولیای الهی بهتر می توان دوستدار تقرب به خدا شد. هیچ کس نمی تواند تقرب به خدا را دوست داشته باشد، اما با اولیای الهی دشمنی بورزد و آیات و روایات هم این معنا را تأیید می کند.

برای حل تعارض بین روایاتی که مودت قربی را به دوستی اهل بیت رسول خدا(ص) تفسیر می کنند و ظاهر آیه که دلالت دارد، مودت قربی به معنای دوست داشتن تقرب به خداوند است، می توان گفت:  ظاهر آیه بر دوست داشتن تقرب به خدا دلالت دارد؛ اما لازمه تقرب به خدا دوست اولیای الهی است که در روایات به آن اشاره شده است.

در سیاق آیه هیچ سخنی از خویشان پیامبر نیست؛ به علاوه سیاق آیه خطاب  به مشرکان مکه است؛ چون تمام ضمایر مخاطب در سوره شوری خطاب به مشرکان مکه است. از مشرکان مکه هم معنا ندارد، پیامبر(ص) بخواهد خویشانش را دوست داشته باشند؛ زیرا آنان خود پیامبر را دوست نداشتند، چه رسد به خویشان او. طبق ظاهر آیه از رسول اکرم(ص) خواسته شده است، به مشرکان مکه بگوید: هدف رسالت من این است که شما مردم به قرب الهی برسید. همان چیزی که خود مشرکان مکه هم به دنبال آن بودند. منتها راه را اشتباه رفته بودند. به جای این که خداوند یکتا را برای تقرب به او بپرستند، بت ها و فرشتگان را وسیله تقرب به خداوند قرار داده بودند.

باسمه تعالی و له الحمد با عرض سلام و ارادت

1. واژه نور دخیل است و از زبان سریانی و عبری وارد عربی شده است. آیا واژه اصیل امتیازی نسبت به واژه دخیل دارد؟

2. چرا باری تعالی واژه در آیه 69 سوره الزمر «أشرقت» را به کار برد؟ چرا واژه «أضائت» را به کار نبرد؟

3. نیز چرا نور را به رب اضافه نمود؟ چرا مانند بعضی آیات دیگر"نوره" استعمال نشده است؟

پاسخ

1. کارکرد اصلی واژگان این است که برای القای مقاصد اهل زبان به کار می رود. از این نظر میان واژه اصیل و دخیل هیچ تفاوتی وجود ندارد. اصیل گرایی در هر زبانی از تعصب اهل زبان بر می خیزد و هیچ ارزش علمی ندارد.

2. کاربردهای قرآنی درباره «أشرقت» و دیگر متشقات آن و نیز «أضائت» و دیگر مشتقات آن نشان می دهد که هر دو برای روشنایی خورشید به کار می رود. تنها تفاوتی که میان آن دو به چشم می خورد، این است که «أشرقت» برای روشنایی خورشید در آغاز روز به کار می رود؛ اما  «أضائت» برای روشنایی به طور مطلق به کار می رود؛ اعم از این که برای خورشید باشد یا آتش، و اعم از این که برای آغاز روز باشد یا غیر آن.

به نظر می رسد، در آیه زمر درخشش احساس حضور خدا در قیامت به سر زدن خورشید از مشرق تشبیه شده است. گویا آدمی تا قبل از قیامت نسبت به احساس وجود خدا در تاریکی قرار دارد و حضور خدا را به وضوح احساس نمی کند و با برپایی قیامت گویا خورشید وجود خدا طلوع می کند.

3. گویا سئوال شده است، چرا گاهی «نور» به «الله» اضافه شده  است و گاهی به «ربّ». «ربّ» در قرآن به معنای پادشاه است؛ به همین رو گفته شده است که او عرش(تخت پادشاهی)، خزینه (محل نگهداری دارایی ها)، جنود (سپاهیان) و جز این ها دارد؛ بنابراین در «ربّ» معنای پادشاهی نهفته است؛ اما در «الله» چنین نیست و تنها یک اسم برای خداست، بدون این که متضمن معنایی باشد. در آیه «وَ أَشْرَقَتِ اْلأَرْضُ بِنُورِ رَبِّها» (زمر، 69) خداوند به پادشاهی تشبیه شده است که بر زمین حکومت می کند و در روز قیامت گویا پادشاهی است که بر مردم ظاهر می شود.

بنابراین چه کلمه «أشرقت» و چه کلمه «ربّها» برای تجسم بهتر حضور خدا در قیامت به کار رفته است.

باسمه تعالی و له الحمد

باعرض سلام

استاد، بین آیاتی که نور در وجه معنایی ایمان و آیاتی که نور در وجه معنایی هدایت الهی به کاررفته است، واقعاً مشکل پیدا کردم. مثلا آیه 257 بقره نور را در وجه معنایی ایمان گرفتم با توجه به منابع منتها به من گفته می شود، به معنی هدایت الهی است، با توجه به کدام همنشین به معنی هدایت آمده؟ یا آیه 28 الحدید چرا نور مؤمنین در روز قیامت؟

پاسخ

به طور کلی اگر در استعمال لفظی به جای لفظ دیگر به کار رفته، نشانه ترادف آن دو لفظ است. عنایت داشته باشید که گاهی به جهت تنوع تعبیر و پرهیز از تکرار یک لفظ به جای آن از لفظ دیگری که مترادف آن است، استفاده می شود. بنابراین اگر در سیاق آیه ای سخن از ایمان است و بعد به جای آن لفظ نور آمده است، این حاکی از ترادف ایمان و نور است. همین طور اگر در سیاق آیه ای سخن از هدایت است و بعد به جای آن از نور استفاده شده است، این حاکی از ترادف هدایت و نور در آن سیاق است.

حال به بررسی دو مثال ذکر شده در سئوال می پردازیم.

سیاق آیه بقره چنین است: لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ فقد استَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى لاَ انْفِصامَ لَها وَ اللَّهُ سَمیعٌ عَلیمٌ * اللَّهُ وَلِیُّ الَّذینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ الَّذینَ کَفَرُوا أَوْلِیاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُماتِ أُولئِکَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فیها خالِدُونَ (بقره، 256-257)

چنان که ملاحظه می شود، در سیاق آیه مورد بحث از رشد(هدایت) و غیّ(گمراهی) سخن گفته شده است؛ بنابراین در اینجا مراد از ظلمات گمراهی ها و مراد از نور هدایت است.

آیه حدید هم چنین است: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِهِ یُؤْتِکُمْ کِفْلَیْنِ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ نُوراً تَمْشُونَ بِهِ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ غَفُورٌ رَحیمٌ (حدید، 28)

در این آیه گفته شده است که به شما نوری داده خواهد شد که با راه بروید و این نور بر اثر تقوا و ایمان دانسته شده است. واضح است که در اینجا سخن از تاریکی شب و روشنایی روز نیست تا مراد از «نور» در آن معنای حقیقی اش یعنی روشنایی حسی مثل خورشید باشد؛ بلکه سخن از تقوا و ایمان است؛ لذا نور در چنین سیاقی به معنای مجازی اش یعنی هدایت به کار رفته است. در سیاق خود آیه سخن از قیامت نیست تا گفته شود، مراد اعطای یک موهبت و نعمتی در قیامت است. بنابراین به نظر می رسد، مراد از نور در اینجا عبارت از هدایت ناشی از ایمان و تقوا در دنیاست؛ چنان که در جای دیگر آمده است: أَ وَ مَنْ کانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشی بِهِ فِی النَّاسِ کَمَنْ مَثَلُهُ فِی الظُّلُماتِ لَیْسَ بِخارِجٍ مِنْها کَذلِکَ زُیِّنَ لِلْکافِرینَ ما کانُوا یَعْمَلُونَ (انعام،122)

آیه مورد بحث در معنا نظیر این آیه است: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً وَ یُکَفِّرْ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یَغْفِرْ لَکُمْ وَ اللَّهُ ذُو الْفَضْلِ الْعَظیمِ (انفال،29).

در این آیه گفته شده است، اگر تقوا پیشه کنید، خداوند برای شما فرقان یعنی هدایت قرار می دهد.

ظاهراً کسانی که مراد از نور را در آیه مورد بحث، یک موهبت الهی در قیامت گرفته اند، با استناد به کاربرد نور در این معنا در چند آیه قبل از آن است؛ چنان که آمده است: یَوْمَ تَرَى الْمُؤْمِنینَ وَ الْمُؤْمِناتِ یَسْعى نُورُهُمْ بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ بُشْراکُمُ الْیَوْمَ جَنَّاتٌ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ خالِدینَ فیها ذلِکَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ * یَوْمَ یَقُولُ الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ لِلَّذینَ آمَنُوا انْظُرُونا نَقْتَبِسْ مِنْ نُورِکُمْ قیلَ ارْجِعُوا وَراءَکُمْ فَالْتَمِسُوا نُوراً فَضُرِبَ بَیْنَهُمْ بِسُورٍ لَهُ بابٌ باطِنُهُ فیهِ الرَّحْمَةُ وَ ظاهِرُهُ مِنْ قِبَلِهِ الْعَذابُ * یُنادُونَهُمْ أَ لَمْ نَکُنْ مَعَکُمْ قالُوا بَلى وَ لکِنَّکُمْ فَتَنْتُمْ أَنْفُسَکُمْ وَ تَرَبَّصْتُمْ وَ ارْتَبْتُمْ وَ غَرَّتْکُمُ اْلأَمانِیُّ حَتَّى جاءَ أَمْرُ اللَّهِ وَ غَرَّکُمْ بِاللَّهِ الْغَرُورُ (حدید، 12-14)

یا در ادامه آمده است: وَ الَّذینَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَ رُسُلِهِ أُولئِکَ هُمُ الصِّدِّیقُونَ وَ الشُّهَداءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَ نُورُهُمْ وَ الَّذینَ کَفَرُوا وَ کَذَّبُوا بِآیاتِنا أُولئِکَ أَصْحابُ الْجَحیمِ (حدید، 19)

نظیر آن در سوره دیگر نیز چنین آمده است: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى رَبُّکُمْ أَنْ یُکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ وَ یُدْخِلَکُمْ جَنَّاتٍ تَجْری مِنْ تَحْتِهَا اْلأَنْهارُ یَوْمَ لا یُخْزِی اللَّهُ النَّبِیَّ وَ الَّذینَ آمَنُوا مَعَهُ نُورُهُمْ یَسْعى بَیْنَ أَیْدیهِمْ وَ بِأَیْمانِهِمْ یَقُولُونَ رَبَّنا أَتْمِمْ لَنا نُورَنا وَ اغْفِرْ لَنا إِنَّکَ عَلى کُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدیرٌ (تحریم، 8)

منتها همنشین های نور در آیه مورد بحث با این آیات متفاوت است. در این آیات به صراحت سخن از این است که آن نور در قیامت به مؤمنان داده می شود؛ حال آن که در آیه مورد بحث سخن از این نیست که در قیامت به آنان داده خواهد شد.